ATATÜRK’ÜN KADİM KÖKLERLE BAĞLANTI KURMA ÜLKÜSÜNDE TÜRK TARİH KURUMUNUN TEŞKİLİ ÜZERİNE KISA NOTLAR
Prof. Dr. Burhan Sayılır
“Büyük devletler kuran ecdadımız, büyük ve geniş medeniyetlere de sahip olmuştur.
Bunu aramak, incelemek, Türklüğe ve cihana bildirmek bizler için bir borçtur.
Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır.”
(Mustafa Kemal Atatürk-1931)
Mustafa Kemal Atatürk, özellikle Avrupa devletlerinin ders kitaplarında yer alan Türkler hakkındaki olumsuz iddialara ve “barbar” deyimi kullanılarak bir istilacı kavim şeklinde gösterilmelerine karşılık, bunun böyle olmadığının, cihan tarihinde en eski çağlardan beri hakiki yerinin ne olduğunun ve medeniyete ne gibi hizmetlerinin bulunduğunun araştırılması gerektiğine inanmaktaydı. Yine Atatürk Türk Tarih İnkılabı Türk İnkılabı sürecinde Atatürk’ün en çok üzerinde çalıştığı konulardan biri de tarih olmuştur. Atatürk, ulusal kimlik yaratmada tarihin önemli unsur olduğuna inanmıştır. Çok sayıda tarih kitabı okuyup incelemiş ve 1930’ların başında tarih çalışmalarını kurumsal bir yapıya kavuşturmak istemiştir. Türklerin, dünya tarihindeki gerçek yerini ortaya çıkarıp araştırılmasına önem vermiştir. 28 Nisan 1930 tarihinde, Atatürk’ün de bizzat katıldığı Türk Ocaklarının VI. Kurultayının son oturumunda, Atatürk’ün direktifleriyle, Âfet İnan tarafından 40 imzalı bir önerge sunulmuş ve “Türk tarih ve medeniyetini ilmî surette tedkik etmek için hususî ve daimî bir heyetin teşkiline karar verilmesini ve bu heyetin azasını seçmek salahiyetinin Merkez heyetine bırakılmasını teklif ederiz.” denilmiştir. Bu amaçla Türk Ocakları bünyesinde 28 Nisan 1930 tarihinde “Türk Tarihi Tetkik Heyeti” kurulmuştur. Tevfik Bıyıklıoğlu’nun başkanlığında, Yusuf Akçura, Afet İnan, Samih Rıfat ve Dr. Reşit Galip gibi isimlerden oluşan heyetin ilk çalışması, “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı bir kitap yayımlamak olmuştur. Bu eserin oluşturulması ile ilgili olarak Mustafa Kemal Atatürk Tevfik Bıyıklıoğlu’na yazdığı mektupta şu ifadeleri kullanmıştır. "Tarih yazmak için tutulan yolun mantıkî ve bilhassa ilmi olması şarttır. Bu münasebetle yüksek heyetinizin reisi bulunan zat-ı âlinize hatırlatmak isterim ki yeni dünya ufuklarına açacağınız yeni tarih semasında dikkatli olunuz. Sümmettedarik bir eser vücuda getirerek ferdasında nâdim olmaktansa hiçbir eser vücuda getirmemek, aczini itiraf etmek evlâdır. İlim sahasında vesveseli olmak, miskin müesseselerin mezunlarına inanmaktan evlâdır.” Kitabın başlığının altında, “Türk Ocağı “Türk Tarihi Heyeti” azalarından Afet İnan ile Mehmet Tevfik, Samih Rıfat, Yusuf Akçura, Dr. Reşit Galip, Hasan Cemil, Sadri Maksudi, Şemseddin, Vâsıf ve Yusuf Ziya Beyler tarafından derleme, tercüme ve telif yolları ile yapılmış bir teşebbüstür.” ifadesi yer almaktadır. Bu ifadenin altında da daha ufak punto ile yazılmış üç satırlık şu cümle görülür: “Türk Tarihi Heyetinin başka azalarının ve mevzu ile alâkalı zatların mütalaa ve tenkit nazarlarına arz olunmak üzere yalnız yüz nüsha basılmıştır.”
1930 da basılan Türk Tarihinin Ana Hatları adlı çalışma 600 sayfadan ve özetle şu bölümlerden oluşmaktaydı: “I. Beşer tarihine methal, II. Türk Tarihine Methal, III. Çin, IV. Hint, V. Kalde, Elam ve Akad, VI. Mısır, VII. Anadolu, VIII. Ege havzası, IX. Eski İtalya ve Etrüskler, X. İran, XI. Orta Asya.” “Türk Tarihinin Ana Hatları” eserinin Orta Asya başlığı altında şu konular incelenmiştir.
“A) Orta Asya’da Türk medeniyeti tarihine umumî bir nazar: Kurganlar, Türklerde madencilik, Orta Asya’nın kuruması ve ikliminin değişmesi, Eski Türk şehirleri, Türk ırkı tarihi Orta Asya’nın coğrafi şeraiti neticesidir, Türk medeniyeti merkezleri, Büyük Türk devletleri, Eski Türk dilinde kitabeler, Çin Türkistan’ında Türk medeniyeti, Garbî Türkistan’da Türk medeniyeti, Türklerde yazı, Eski Türklerin hukukuna umumî bir nazar, Eski Türklerin dini, Türkler arasına hariçten giren dinler, Zerdüşt dini, İsa ve Musa dinleri, Mani dini, İslâm dini,
B) M. E. III’ üncü asırdan sonra Orta Asya’da kurulan ve oradan yayılan Türk Devletleri:
1. Asya Hunları (Hyung-Nu) Devleti, Çinde Hyung-Nu Hunlan hâkimiyeti, Topa (Vey) Kırallığı, Garbi Hun Devleti, Avrupa’da Hun İmparatorluğu, Avar İmparatorluğu, Akhunlar, 2. (Türk) Tukyu İmparatorluğu, Kutluk Devleti, 3. Tukyu Devletinden sonra Orta Asya’da Türk Devletleri: Oğuzlar, Uygurlar, Dokuz Oğuz Devleti, Çin Türkistan’ı Uygurları, Kırgızlar, Türkeşler, Karluklar, 4. Garbı Asya ve şarkî Avrupa’da Türk Devletleri: Hazar Devleti, Bulgar Devleti, Peçenekler ve Kıpçaklar, 5. Saman Oğulları Devleti, 6. Gazneliler (Sövüktekin Oğulları), 7. Karahanlılar ve Kara Hıtaylar, 8. Selçuklar, Aksungurlulardan Nurettin, Harzem Devleti, 9. Cengiz devri, Büyük Türk-Moğol İmparatorluğu, Kıpçak (Altınordu), Çağatay ve İlhanlı Devletleri, 10. Timur Devleti, Umumî siyasî vaziyet, İran’ın zaptı, Timur istilâsının neticeleri, Timur ve Timurlular devrinde fikir hayatı, Cengiz ve Timur orduları 11. Osmanlı tarihi: Osmanlı tarihine girmeden evvel, Osmanlılar, 1. İsfendiyar Oğulları, 2. Balıkesir’de Karesi Oğulları, 3. Manisa’da Saruhan Oğulları, 4. Aydın Oğulları, 5. Menteşe Oğulları, 6. Teke Oğulları, 7. Eşref Oğulları, 8. Hamit Oğulları, 9. Germeyan Oğulları, 10. Lâdik Beyleri, 11. Karaman Oğulları, 12. Zülkadir Oğulları, 13. Ramazan Oğulları, 14. Erdana Oğulları, 15. Sivas Sultanı Burhanettin Kadı, Osmanlı İmparatorluğunun teşekkülü, Tevakkuf devri, Ricat devri, İnhilâl devri, Osmanlı içtimaî heyeti, 12. Türkiye Cumhuriyeti. Türk Ocaklarının kapatılması kararı üzerine 15 Nisan 1931 tarihinde Türk Tarihi Tetkik Heyeti yerine aynı amaçlara sahip “Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti” kurulmuştur. Bununla ulusal bir tarih anlayışının geliştirilmesi ve Türk tarihinin bilimsel olarak yeniden araştırılması amaçlanmıştır.
Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ilk iş olarak liseler için 4 ciltten oluşan bir tarih kitabı dizisi yayımlanmıştır. Tarih çalışmalarını bilimsel temele dayandırmak, Türk tarih tezini tanıtmak, tarih ders kitaplarını geliştirmek amacıyla 1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi toplanmıştır. Çok sayıda lise ve ortaokul öğretmeni, akademisyenler ve Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti üyeleri katılmıştır. Türk tarihi araştırmalarının Türk dili araştırmalarıyla da desteklenmesi üzerinde durulmuştur. Türk Tarihi Tetkik Cemiyetinin adı 1935 yılında “Türk Tarih Kurumu” olarak değiştirilmiştir. Türkiye’de modern tarihçiliğinin gelişmesi ve Türk Tarih Tezi’nin oluşturulmasına katkıda bulunan Türk Tarih Kurumu, kurulduğu günden günümüze kadar bilimsel araştırma ve yayınların yanı sıra, uluslararası Türk Tarih Kongreleri ile Türkiye’nin pek çok yerinde arkeolojik kazılar yapılmasına öncülük etmiştir. Atatürk, daima kurumun çalışmalarını yakından takip etmiş, düzenli olarak kurumun toplantılarına katılmış, bu kuruma verdiği önem gereği İş Bankasındaki hisselerinin gelirinin yarısını Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumuna bağışlamıştır. Ayrıca Türk tarihinin ve kültürünün bilimsel yöntemlerle araştırılması amacıyla 9 Ocak 1936’da Ankara’da Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi öğretime başlamıştır. Atatürk, hayatının son dönemlerine kadar Kurumun çalışmalarıyla yakından ilgilenmiş, birçok defa çalışma planını kendisi tespit etmiş ve birçok toplantıya bizzat katılmıştır. Onun bu Kuruma ve tarihe verdiği önem, 5 Eylül 1938’de düzenlediği vasiyetname ile İş Bankası’ndaki hisselerinin gelirinin yarısını Türk Tarih Kurumuna bağışlamasından anlaşılmaktadır. Nitekim Atatürk’ten sonra gelen bütün cumhurbaşkanları da bir gelenek olarak Türk Tarih Kurumu’nun koruyucu başkanları olmuştur. Kurumun idari yapısında Atatürk sonrasında bazı değişiklikler yapılmıştır. 25 Mayıs 1940’ta İçişleri Bakanlığınca onaylanan yeni cemiyetler kanununa göre yeniden düzenlenen tüzüğünün 2. maddesinde, Türk Tarih Kurumu Reisicumhur İsmet İnönü’nün yüksek himayeleri altında bulunduğu hükmü yer almış, 3. maddesinde de, “Maarif Vekili bu Kurumun fahrî reisidir.” denilmiştir. İlki 1932 yılında yapılan Türk Tarih Kongreleri ilk kongrenin ardından bazı aksamalara rağmen yapılmaya devam etmiştir.
2-11 Temmuz 1932 I., 20-25 Eylül 1937 II., 15-20 Kasım 1943’te III., 10-14 Kasım 1948’de IV., 12-17 Nisan 1956’da V., 20-26 Ekim 1961’de VI., 25-29 Eylül 1970’te VII., 11-15 Ekim 1976’da VIII., 21-25 Eylül 1981’de IX., 22-26 Eylül 1986’da X., 05-09 Eylül 1990’da XI., 12-16 Eylül 1994’te XII., 04-08 Ekim 1999’da XIII., 09-13 Eylül 2002’de XIV., 11-15 Eylül 2006’da XV., 20-24 Eylül 2010’da XVI., 13-15 Eylül 2014’te XVII., 01-05 Ekim 2018’de XVIII.