PEYAMİSAFA’NIN HAYATI VE ESERLERİ
“Türkiye’miz,kendi kendisini yetiştirenlerin vatanıdır. Ama hiç kimse Peyami kadar kendikendisini yetiştirmemiş, yetiştirmekten de fazla yaratmamıştır. Olmayanparasını ekmekten, kravattan çok kitaba vermiştir. Her türlü kitaba.” (YusufZiya Ortaçgil)
Peyami Safa 2 Nisan 1899’da Gedikpaşa’da doğmuştur. İsmini ŞairTevfik Fikret koymuştur. Babası Trabzonlu bir aileye mensup olan İsmail SafaBey, annesi ise Server Bedia Hanım'dır. Peyami Safa'nın babası İkinci AbdülhamidDönemi’nin muhalif isimlerinden birisiydi ve Sivas’ta sürgünde iken ailesinemaddi anlamda hiçbir şey bırakamadan vefat etmiştir. Çok küçük yaşta babasınıkaybeden Peyami Safa, ağabeyi İlhami Safa ile birlikte annesi tarafından zorşartlarda yetiştirilmiştir. İlköğrenimine devam ettiği yıllarda sağ kolundakemik veremi ortaya çıktığı için okula devam edemeyerek kendisini küçük yaştadoktorların, hastaların ve hasta bakıcıların arasında bulmuştur. Bu hastalığın kendisiüzerinde bırakmış olduğu etkiyi “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” adlı eserinde konuetmiştir.
1910yılında Fatih’te Vefa Lisesinde lise eğitimine başlamıştır. Lise yıllarında,Türkiye’nin ileriki yıllarında birçok alanda isimlerinden bahsettirecek olanEkrem Hakkı Ayverdi, Elif Naci, Hasan Âli Yücel, Yusuf Ziya Ortaç gibiisimlerle tanıştı. Bu isimlerle sınıf arkadaşlığı yaptı. İlk edebî ürünlerini buyıllarda verdi. İlk hikâye denemesi “Piyano Muallimesi” ve ilk roman denemesi “EskiDost”u lisedeyken yazdı. Ayrıca bu dönemlerde yayımladığı “Sakın Bu KitabıAlmayın” adlı ilk hikâye kitabı merak uyandırdı ve birkaç gün içinde tükendi. Liseeğitimine hastalığı ve ailesinin yaşadığı geçim sıkıntıları yüzünden devamedemedi. İlerleyen dönemlerde tiyatroya olan ilgisi nedeniyle Darülbedayi sınavlarınagirdi fakat başarılı olmasına rağmen buraya da devam edemedi. Birinci DünyaSavaşı sırasında annesine yardım edebilmek için Posta ve Telgraf Nezaretinde çalışmayabaşladı. 1917’de Boğaziçi'ndeki Rehber-i İttihad Mektebine öğretmen olarakatandı. Bir süre de Duyun-ı Umumiye İdaresinde çalıştı. Rehber-i İttihadMektebindeki öğretmenlik görevinden 1918 yılında ayrılan Peyami Safa,ağabeyiyle beraber “Yirminci Asır” adlı gazeteyi çıkarmaya başladı. Bu gazetede"Asrın Hikâyeleri" başlığı altında yayımladığı hikâyeleriyledikkatleri üzerine çekti. Alemdar gazetesinin düzenlediği hikâye yarışmasındaderece alınca devrin önde gelen yazarları tarafından yazmaya teşvik edildi. Yirminci Asır gazetesi kapandıktan sonrabirçok farklı gazete ve dergide yazılar yazarak gazetecilik mesleğine devametti. Peyami Safa gençliğinin ilk yıllarında Abdullah Cevdet’in etkisi altında kalmışve düşüncelerini “İçtihad” dergisinde yazılara yansıtmıştır. Abdullah Cevdet veCelal Nuri İleri arasındaki tartışmaya “Zavallı Celal Nuri Bey” adlı bir broşüryayımlayarak katıldı. Mütareke Dönemi’nde genel olarak hem Batıcı hem demilliyetçi bir görünüm sergilemiştir. Atatürk Dönemi’nde gerçekleşen Harfİnkılabına kuşaklar arasında kültürel kopukluklara neden olacağını düşünerek endişeliyaklaşmış fakat ilerleyen dönemlerinde bu devrimin tamamlayıcılarından birihâline gelmiş ve dil kurultaylarına katılmıştır. Peyami Safa Cumhuriyet gazetesindeedebiyat sayfasının yöneticiliğini yaptığı dönemlerde Türkiye'de af kanunu çıkmış,Nazım Hikmet de bu kanundan yararlanmak için Türkiye'ye gelmiştir. Ardından da tutuklanmıştır.Safa ise Nazım Hikmet’in affedilmesi için ona ait olan “Yanardağ" adlışiiri Cumhuriyet gazetesinde yayımladı. Ertesi gün Cumhuriyet gazetesi şiirinaltındaki imzanın kendi görüşlerini ve misyonlarını yansıtmadığına dairaçıklamada bulundu. Bu açıklamadan sonra Cumhuriyet gazetesinden ayrılma kararıaldı. Ardından Resimli Ay dergisinde yazmaya başladı. Bu derginin en tanınmışyazarları arasında Nazım Hikmet de vardı. Peyami Safa ile Nazım Hikmetilerleyen dönemlerde Hareket dergisinde beraber görev aldı. Hareket dergisininilk sayısında “Varız Diyen Nesil” başlıklı bir yazı yayımlayan Peyami Safa gençedebiyatçıların görüşlerini yansıtır hâle gelip, bahsedilen yeni nesil de YakupKadri Karaosmanoğlu tarafından Milliyet gazetesinde eleştirilince Türk basıntarihinde “Saman Ekmeği Kavgası” adlı bir kalem kavgası başladı. Peyami Safa budönemlerde Resimli Ay'da başlayan “Putları Yıkıyoruz” adlı tartışmalara NazımHikmet'le beraber katılması ve sol eğilimli Tan gazetesinde yazılar yazmasındandolayı Bolşeviklikle suçlandı. Fakat kendisi bu iddiaları her zaman kesin birdille reddetti. İkilinin bu dostluğu Resimli Ay'ın kapanmasından sonra da devametti. Zamanla Nazım Hikmet'in onu komünizme kazandırmak istemesi, kendisinin deNazım Hikmet'i bu ideolojiden vazgeçirmek için uğraşması sonucunda aralarındakibu dostluk büyük bir düşmanlığa dönüştü. Nazım Hikmet Tan gazetesinde OrhanSelim takma adıyla yazdığı Kahve ve Gazino Entelektüelleri başlıklı yazısındaPeyami Safa’ya yönelik ithamlarda bulundu. Peyami Safa da ağabeyiyle beraberçıkardıkları Hafta dergisinde “Biraz Aydınlık” başlıklı yazı dizisi altında NazımHikmet'e cevap verdi. Bu noktadan sonra Peyami Safa ömrünün sonuna kadarantikomünist bir dünya görüşünü benimsedi. Sonraki süreçte ise Server Beditakma adıyla yazdığı eserler ile Cingöz Recai, tiplemesi ikili arasındakitartışmaların ana konusu oldu. Resimli Ay’ın kapanmasından sonra Ahmet Ağaoğluçevresinde gelişen düşünce iklimine yönelen Peyami Safa, Kadro dergisininkuruluş yıllarında da sol çevreden uzaklaşarak Mustafa Şekip Tunç, Ahmet HamdiBaşar, Hilmi Ziya Ülken, Namık İsmail, Münir Serim ve Ahmet Ağaoğlu gibiisimlerin dâhil olduğu toplantılara katıldı. Yine bu yıllarda Cumhuriyet'teki birkaçyazısıyla Cahit Sıtkı Tarancı’yı edebiyat dünyasına tanıttı Sonraki süreçteKültür Haftası adlı derginin kuruluşuna ön ayak oldu. Doğu-Batı senteziniişlediği 1931 tarihli Fatih Harbiye romanından sonra Kültür Haftası dergisindede bu konuyu işledi. Yirmi bir sayı süren Kültür Haftası dergisininkapanmasından sonra Avrupa seyahatine çıktı. Bu seyahati onun Türk İnkılabınaBakışlar adlı eseri için önemli bir izlenim sağladı. Bir aylık Avrupaseyahatinde İsviçre gibi ülkelerde zaman geçirdi. “Türk İnkılâbına Bakışlar”adlı eseri de aynı yıl yayımlandı. Eserin birinci baskısının ön sözündeTürkiye'nin iki medeniyet arasında sıkışmışlığından ve bunun yarattığısorunlardan bahsetti. II. Dünya Savaşı Dönemi Peyami Safa'nın fikir hayatındaarafta kaldığı bir dönem oldu. Bu dönemlerde milliyetçilik, Turancılık gibikonularda değişimler yaşadı. Özellikle bir süre sonra üzerinde etkili olacakolan mistisizmin ilk belirtileri bu dönemde ortaya çıktı. Peyami Safa’nın adıIrkçılık Turancılık Davası için hazırlanan 47 kişilik raporda geçti, fakatyargılanan 27 kişiden biri olmadı. Demokrat Parti iktidarı öncesinde ZiyadEbuzziya’nın Tasvir-i Efkâr’ın yerine çıkardığı Tasvir’de yazmaya devam etti. Aynıyılın kasım ayında Büyük Doğu'nun ikinci dönem yazı kadrosunda yer alanisimlerden biri oldu. NecipFazıl Kısakürek, Peyami Safa'nın Cumhuriyet HalkPartisine yakınlaştığını söyleyerek onunla bir kalem kavgasına girdi. Sonrakisüreçte Ulus gazetesinde yazmaya başlayan Peyami Safa, 1949 yılında “MatmazelNoraliya’nın Koltuğu” adlı eserini yayımladı. Bu eserinde mistisizme yöneldi.1950 yılına gelindiğinde Cumhuriyet Halk Partisinden Bursa milletvekili adayıoldu fakat seçilemedi. Peyami Safa 1950 yılında Nazım Hikmet için açılan afkampanyasına şiddetle karşı çıkarak mücadele etti. 1951 yılında “Yanlızız”romanını yayımladı. Bir süre sonra da Ulus gazetesinden ayrılarak “TürkDüşüncesi” dergisini çıkarmaya başladı. Dergiyi çıkarmaya başladığı dönemlerdeAli Naci Karacan’ın davetiyle Milliyet’te yazmaya başladı. Buradaki ilkyazısından sonra kendisini ilk tebrik eden kişi Adnan Menderes idi. Sonrakisüreçte Cumhuriyet Halk Partisiyle yıldızı barışmadı, "solcuların" ve"dinsizlerin" parti içerisinde söz sahibi olduğunu belirterekeleştirilerini yineledi. Hem Demokrat Parti'nin antikomünist tutumu, hem deCumhuriyet Halk Partisinin anlık durumu Peyami Safa'yı Demokrat Partiye birazdaha yaklaştırdı. Milliyet gazetesinin yönetim kadrosu sol kesime ilgi duyan kişileregeçince Peyami Safa bu gazeteden ayrılarak Tercüman gazetesine geçti. PeyamiSafa Tercüman'da yazdığı dönemlerde Necip Fazıl Kısakürek de Büyük Doğu’da yazıyordu.Fakat kısa bir süre sonra Necip Fazıl'la ikinci kalem kavgasına girdi vedergiden ayrıldı. 29 Nisan 1960'ta ise yazı işleri müdürüyle anlaşamadığı içinTercüman gazetesinden de ayrıldı. 27 Mayıs askerî darbesinden hemen önce AdnanMenderes’in davetlisi olarak Eskişehir’e gitti. Önceleri Demokrat Partiyidesteklemesi ve Adnan Menderes'le yakın ilişikleri olması sebebiyle darbesonrasında kurulan cuntacı rejim kendisine zorluklar çıkardı. Türk Dil Kurumuve Türk Edebiyatçılar Birliği ile olan ilişiği kesildi. Çıkardığı TürkDüşüncesi dergisinin yayımına ara verdi. Ardından Havadis gazetesi yazıkadrosuna girdi. Buradaki yazıları yüzünden aleyhinde protestolar düzenlendi.Sonraları Düşünen Adam ve Son Havadis gibi gazetelerde yazmaya devam etti. Tümbu süreç sonrasında yıpranan Peyami Safa, Erzincan’da yedek subay öğretmenolarak görev yapan oğlu İsmail Merve'yi 27 Şubat 1961'de kaybedince büyük birsarsıntı geçirdi. 15 Haziran 1961'de bir arkadaşının evinde tansiyon yükselmesisonrasında oluşan beyin kanaması nedeniyle hayatını kaybetti.17 Haziran 1961'de ise Şişli Camisi’nde kılınan cenaze namazısonrasında Edirnekapı Şehitliği’nde toprağa verildi. Peyami Safa’nın 1914-1961yılları arasında gerçek ismiyle ve Server Bedi, Çömez, Serazad, Safiye Peyman,Bedia Servet gibi takma adlarla yazdığı süreli yayınlar şunlardır: Gazete: BüyükYol, Cumhuriyet, Havadis, Milliyet, Son Havadis, Son Posta, Son Telgraf, Tan,Tasvir, Tasvîr-i Efkâr, Tercüman, Tercümân-ı Hakîkat, Ulus, Vakit, YirminciAsır. Dergi: Aydabir, Aydede, Bozkurt, Büyük Doğu, Çınaraltı, DüşünenAdam, Edebiyat Gazetesi, Fağfur, Hafta, Hareket, Hayat, Heray, İctihad, İslâmMecmuası, Kültür Haftası, Resimli Ay, Resimli Şark, Seksoloji, Servet-i Fünûn,Türk Dili, Türk Düşüncesi, Türk Yurdu, Türklük, Yedigün, Yeni Çağ, Yeniİstiklâl, Yeni Mecmua, Yeni Türk Mecmuası.
Eserleri
Roman ve Hikâyeler
Gençliğimiz(1922), Siyah Beyaz Hikâyeler (1923), Ateş Böcekleri (1925), İstanbulHikâyeleri (tarihsiz), Sözde Kızlar (1922), Şimşek (1923), Mahşer (1924), BirAkşamdı (1924), Cânan(1925), Dokuzuncu Hariciye Koğuşu (1930), FatihHarbiye (1931), Bir Tereddüdün Romanı (1933), Matmazel Noraliya’nın Koltuğu(1949), Yalnızız (1951), Biz İnsanlar (1959).
(ServerBedi imzalı Roman ve Hikâyeler)
HeyKahpe Dünya (1922, 1944), Cingöz Tehlikede (1924, 1944), Seni Seviyorum (1924),Yürü Yavrum Yürü (1924), Uçurumda İnsanlar (1925), Unutulmayan Sevgili (1925), TekinsizEv (1925), Yer Altındaki ölü (1925), Yangın Yerinde (1926, 1944), Alnımın Kara Yazısı(1926, 1941, 1943), O Kadınlar (1926, 1942), Kanlıca Yakası (1926,1944), Karım veMetresim (1927, 1941), Sevgiliden Sevgiliye Mektuplar (1928), Resimli Billur Köşk Hikâyesi (1933, 1944, 1956,1959), Amerika'da bir Türk çocuğu (1934), Bir Yar Bir Varmış Yokmuş (1934), Hep Senin İçin (1934,1944), Arsen Lüpen İstanbul’da(1935) Cingöz Recai'nin Harikulade Sergüzeştleri (1935), Çalınan Gönül (1935). SinemaDelisi Kız (1935), Cumbadan Rumbaya (l936’da filme de alınmıştır), Dizlerine kapansam(1937), Korkuyorum (1938, 1944), Uçurumda. Bir Genç Kız (1940,1943), Rüya Gibi (1941,1946),Selma ve Gölgesi (1941), Deli Gönlüm (1941-1943), Fırtına Gecesi (1943), İkimiz(1943), Kanlı Güller (1943), Kucaktan Kucağa (1943), Al Kanlar İçinde (1944), SekizAdım Kala (1944), Anadolu Kavağında Bir Cinayet (1944), Ateşten Gözler (1944), CingözGeldi (1944), Domuz Sokağı Yakası (1944), Elmaslar İçinde (1944), Esrarlı Dolap(1944), Esrarlı Köşk (1944), Gece Kuşları (1944), GeGece Tuzağı (1944), Han baskını(1944), İmdat (1944), Cingöz Recai (1944), Karanlıkta Hücum (1944), Kaybolan Adam(1944), Kumaş Parçası (1944), Polis Tuzağı (1944), Sahte Şerlok (l944), ŞeytaniTuzak (1944) Yerin Dibinden Sesler (1944), Ben Casus Değilim (1945), O Gece (1947),Beyaz Cehennem (1955), Cingöz Recai'nin En Son Maceraları (1962), Bir Bektaşi KızınınHatıraları, Orhan Çakıroğlu, Kartal İhsan, Tilki Leman vs...
Piyes
GünDoğuyor (1937-1938)
Fikir Eserleri
ZavallıCelal Nuri Bey (1929-1914), Büyük Avrupa Anketi (1938) Türk İnkılabına Bakışlar(1938,1959), Felsefi Buhran (1939), Millet ve İnsan (1943), Mahutlar (1959), Sosyalizm(1961-1966), Mistisizm (1962). Nasyonalizm (1962).'Doğu Batı Sentezi (1963-1976),Nasyonalizin-Sosyalizm-Mistisizm (1968)
Kimdir? Nedir? Serisi
(1943-1944yıllarında Tasvir neşriyatı olarak imzasız yayınlanmıştır)
MusoliniKimdir? Faşizm Nedir, Karl Marks Kimdir? Marksizrn Nedir? Rousseau Kimdir? LiberalizmNedir? Atatürk Kimdir? Kemalizm Nedir? Ziya Gökalp Kimdir? Türkçülük Nedir? Machiavellikimdir, Machivalizm Nedir? Olivera Salazar Kimdir? Korporatizm Nedir? RooseveltKimdir? Nev Deal Nedir?
Biyografiler (Eski harfle, tarihsiz)
BüyükHalaskarımız Mustafa Kemal Paşa, Mübeccel Serdatımız Fevzi Paşa (Anadolu GazalarındakiMühim Hizmetleri-Resmi Tercüme-i Hali ve Şahsiyeti), İsmet Paşa (Çocukluğu ve gençliği-Ordudakive Anadolu'daki hayatı, Güzide Serdarımız Ali Fuat Paşa ve Pederi Merhum İsmailFazıl Paşa, Değerli Kumandanlarımızdan Yakup Şevki Paşa (Anadolu'daki Büyük Hizmeti-ResmiTercüme-i Hali ve Şahsiyeti, Muhterem Heyet-i Vekile Reisimiz Rauf Bey, DeğerliKumandanlarımızdan Kazım Paşa, İstanbul'un ilk Şerefli Mümessili Refet Paşa (Orduda,Anadolu'da ve İstanbul'da Faaliyeti-Tercüme-i Hal-i Resmisi.)
Ders Kitaplan
CumhuriyetMekteplerine Millet Alfabesi (1929), Cumhuriyet Mekteplerine Alfabe (1929), CumhuriyetMekteplerine Kıraat-Birinci Sınıf (1929), Cumhuriyet Mekteplerine Kıraat-İkinciSınıf (1929), Cumhuriyet Mekteplerine Kıraat-Üçüncü Sınıf (1929), Cumhuriyet MektepleriKıraat-Beşinci Sınıf (1929), Yeni Talebe Mektupları (1930), Büyük Mektup Numuneleri(1932), Türk Gramerleri 1933-1934), Kıraat 3'üncü Sınıf (1934-1935), Okul Grameri(1941), Dil Bilgisi (1942), Fransız Grameri (1942), Türkçe İzahlı Fransız Grameri(1948.1959).
Tercümeler
Açlık(roman, Knut Hamsun'dan, 1934), Engerek Düğümü (roman, François Mauriac’tan 1934·1969),Bir Kadının Günahları (roman, İ. Kessel'den Server Bedi adı ile adapte edilmiştir,1944), Bozkurt Atatürk Hak. I. Cilt (H.C Armstong'dan 1955)
Derlenmiş Eserleri (Peyami Safa’nın fıkralarındanderlenmiş “objektif serisi” (Bu eserler Peyami Safa'nın ölümünden sonra neşredilmişlerdir)
Sosyalizm-Marksizm-Komünizm,Din-İnkılap-İrtica, Kadın-Aşk-Aile, Yazarlar-Sanatçılar-Meşhurlar, Eğitim-Gençlik-Üniversite,20. Asır Avrupa ve Biz
Kaynaklar
Ayvazoğlu,B. (1999). Peyami: Hayatı, Sanatı, Felsefesi, Dramı, İstanbul:
Ayvazoğlu,B. (2008). Peyami Safa (1899-1967). İslam Ansiklopedisi. Cilt. 35., ss.437-440. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Erdem,G. (1962). Çileli Bir Hayat, Sevenlerinin Kalemiyle Peyami Safa, İstanbul:Toprak Dergisi Yayınları
Göze,E. (1988). Peyami Safa, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
Tarancı,C. S. (1940). Peyami Safa: Hayatı ve Eserleri, İstanbul: