TÜRKİYE’DE OKUL YÖNETİCİSİYETİŞTİRME ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Doç. Dr. Ferudun SEZGİN
Uzm. Onur ERDOĞAN
GİRİŞ
Okul müdürleri eğitimin uygulama boyutunda bulunan yöneticilerdir ve okullarının etkililiğini ileri taşımakla sorumludurlar. Son zamanlarda okul müdürlerinin yada eğitim liderlerinin bilgi, beceri ve yeterlikleri her zamankinden daha önemli görülmektedir (Hess ve Kelly, 2007; Shipman, Neil ve Murphy 1998). Nitelikli bir eğitim için okul müdürlerinin kritik bir role sahip olduğu düşünüldüğünde, okulların etkili olabilmesi için yetenekli müdürlere ihtiyaç duyulmaktadır (Croghan veLake, 1984). Son yirmi yılda okul etkililiği üzerine yapılan araştırmalar başarılı okulların dinamik, bilgili ve göreve odaklanmış liderlere sahip olduğuna işaret etmektedir (Kaplan, Owings ve Nunnery, 2005). Uzun zamandır birçok çalışma okul müdürlerinin etkili bir okul ortamı yaratmak için ne bilmesi ve ne yapabilmesi gerektiğine odaklanmaktadır (Ramaswami, 2013).
Okul müdürlerinin değişen rol ve sorumlulukları bağlamında son zamanlarda okul müdürlerine yönelik beklentiler, öğrenme ve öğretme süreçlerinin geliştirilmesine ve iyileştirilmesine doğru değişmiştir (Ediger,2014). Ancak öğrenciler için iyi ve anlamlı sonuçlara ulaşabilmek oldukça zor bir iştir (The Council of Chief State School Officers [CCSSO], 2015). Bu bağlamda eğitim sisteminin tüm öğrencilerin başarılı olmalarını sağlamak amacıyla okul müdürleri için açık standartlara ihtiyacı olduğu belirtilmektedir(Kaplan vd., 2005). Açık, belirgin ve tutarlı standartların olduğu bir eğitimsistemi, öğrencileri başarı için daha fazla çaba göstermeye yönlendirebilir ve onlara daha etkili bir rehberlik sağlayabilir (CCSSO, 2015). Bu bağlamda ABD’deNASSP (National Association of SecondarySchool Principals), ASCD (Association for Supervision and Curriculum Development), NSDC (National Skill DevelopmentCorporation) ve NAESP (National Association of ElementarySchool Principals) (Peterson, 2001); İngiltere’de ise NPQH (The NationalProfessional Qualification for Headship) (Lodge, 1998) gibi pek çok kurum,örgüt ve birlik okul müdürlerinin mesleki gelişimlerini sağlamaya yönelik çeşitli çalıştaylar, eğitimler ve uzun vadeli mesleki gelişim fırsatları sağlamakta ve okul müdürleri için standartlar belirlemektedir (Murphy, 2002).ABD ve İngiltere’nin yanı sıra pek çok OECD ülkesi okul müdürlerine göreve seçilmeden önce, göreve başlamadan önce ve/veya görev sırasında eğitim vermektedir (Schieicher, 2012).
Türkiye’de mevcut durumda okul müdürü adaylarının öncelikle eğitim, ödül, ceza ve hizmet kriterlerine göre akabinde sözlü sınavla okul müdürü adaylarının mevzuat, analitik düşünme ve analiz yapabilme kabiliyeti,temsil kabiliyeti ve liyakat düzeyi, muhakeme gücü ve kavrayış düzeyi, iletişim becerileri, özgüven ve ikna kabiliyeti ve genel kültür kriterlerine (MillîEğitim Bakanlığı [MEB], 2015) göre değerlendirileceğine yönelik yönetmelik hükümleri bulunmaktadır. Yeterli puan alan adaylar okul müdürü olarak görevlendirilmekte ve göreli olarak kısa hizmet içi eğitim almaktadırlar.Peterson (2001) okul müdürlüğü bağlamında bireylerin seçilmesinin önemli olduğunu, seçim işleminin çok kolay veya siyasi olması durumunda bireylerin kendilerini seçilmiş bir grubun üyesi olarak hissedemeyeceğini ve bunun da beraberinde başarısızlığı getireceğini belirtmektedir. Buna ek olarak Shipmanve diğerleri (1998) hizmet öncesinde yeterli eğitim almayan okul yöneticilerinin başarılı olamayacaklarını belirtmektedirler.
OKUL MÜDÜRLÜĞÜ STANDARTLARI
Okul yöneticiliği için standartlar oluşturmaya başlanması 1980’lere kadar uzanmaktadır. 1980’lerin başlarında okulların etkiliği veya başarısı değerlendirilirken öğrenci başarısının yüksek olması, fazla sayıda öğrencinin başarılı olması ve okulun geneline atfedilebilecek iyi sonuçların alınıyor olması gibi ölçütlere göre değerlendirme yapıldığı belirtilmektedir (Murphy,2005). Bu dönemde okul müdürü standartlarına yönelik bir çalışmaya göre okul müdürünün sahip olması gereken temel yeterlikler; 1) Okulun misyonuna bağlılık,2) Okulun imajını geliştirme çabası, 3) Taktiksel uyarlanabilirlik, 4) Gelişim yönelimli olma, 5) Yetkilendirme, 6) Yazılı iletişim, 7) Örgütsel duyarlılıktır. Buna ek olarak aynı çalışmada okul müdürleri için yüksek performans yeterlikleri de belirlenmiştir. Söz konusu bu yeterlikler; 1)Proaktif yönelim, 2) Kararlılık, 3) Kişiler arası gözlem yeteneği, 4) Bilgiye yönelik gözlem yeteneği, 5) Yapıyı oluşturma, 6) Zihinsel esneklik, 7)İlişkileri yönetme, 8) İkna edicilik, 9) Başarı motivasyonu, 10) Denetim ve kontrol,11) Örgütsel yetenek, 12) Kendini ifade edebilme olarak belirlenmiştir (Coroghanve Lake, 1984).
ABD’de 1994 yılında NPBEA (National Policy Board for Educational Administration),NAESP (National Association of Elementary School Principals) ve AASA (American Associationof School Administrators) tarafından okul müdürlerinin ne bilmesi ve ne yapabiliyor olması gerektiğine ilişkin standartlar belirlemek amacıyla bir komisyon kurulmuştur. Bunun ardından CCSSO bünyesinde ISLLC (InterstateSchool Leaders Licensure Consortium) kurulmuş ve iki yıllık çalışmanın ardından1996 yılında “Okul Müdürleri İçin Standartlar” isimli bir rapor yayımlanmıştır (Murphy, 2002). Bustandartlar kamu okulu müdürlerinin neler yapabiliyor olması gerektiğine yönelik kapsamlı bir model sunmuş ve ABD genelinde yaygın olarak kabul görmüştür (Latham ve Pearlman, 1999). ISLLC’nin1996 yılında yayımladığı standartlara göre bir okul müdürü bütün öğrencilerin başarısını desteklemek amacıyla okuldaki tüm paydaşların desteğini ve katılımını sağlayarak okul vizyonunu geliştiren, bu vizyonu dile getiren, uygulayan ve yöneten bir eğitim lideridir. Bu bağlamda, okul müdürü bütün öğrencilerin başarısını desteklemek amacıyla öğrencinin öğrenmesini ve öğretmenin mesleki gelişimini amaçlayan bir okul kültürünü destekleyen,besleyen ve sürdüren bir eğitim lideri olmalıdır. Bununla birlikte,okul müdürlerinin güvenli, etkili ve verimli bir öğrenme ortamı sağlamak amacıyla örgütü, eylemleri ve kaynakları yöneten; ailelerle,toplumun farklı ilgi, istek ve ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak iş birliği içine giren ve bu sayede tüm öğrencilerin başarısını destekleyen; dürüst, adil ve ahlaki bir davranış sergileyen;geniş politik,sosyal, ekonomik, yasal ve kültürel çerçeveyi anlayabilen, bunların farkında olabilen ve bu sistemleri etkileyebilen bir eğitim lideri olmaları gerektiği vurgulanmıştır (CCSSO, 1996).
ISLLC tarafından 1996 ve 2008 standartlarını takiben son standartlar 2015 yılında öncelikle taslak olarak yayınlanmış ve yedi temel standart altında güçlü bir okul liderliğinin tanımlanmasına yardımcı olacak işlevler düzenlenmiştir. Bu standartlar, eğitim liderlerinin kısa vadede öğrencilerin öğrenmesini ve başarıya ulaşmasını sağlamaya yönelik, uzun vadedeise öğrencilerin üniversiteye ve kariyerlerine daha iyi hazırlanmalarına ve topluma katkı sağlayacak üretken bireyler olarak yetişmelerine dönük olarak dikkate almaları gereken öncelikli alanları ifade etmektedir (CCSSO, 2015).Aynı yılın devamında standartlara son hali verilmiş ve ISLLC standartlarının ismi “Eğitim Liderleri İçin Mesleki Standartlar (Professional Standards forEducational Leaders)” olarak değiştirilmiştir. Söz konusu bu raporda global ekonominin işleri dönüştürdüğü ve okulların bu işlere öğrencileri hazırladığı,teknolojinin her zamankinden hızlı ilerlediği, öğrencilerin koşullarının ve özelliklerinin değiştiği, okullar için finansman kesintilerinin yaşanma olasılığının arttığı ve öğrenci başarısı için hesap verebilirlik konusunda daha fazla baskının olduğu, bu nedenlerle de eğitim liderleri için yeni standartlara ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda 1000’den fazla okul ve yönetici üzerinde çeşitli araştırmalar yapılarak geçmiş ISLLC standartlarının geliştirilmesi gereken noktaları belirlenmiş ve 10 temel başlık altında güncel standartlar yayımlanmıştır. Söz konusu bu standartlarda özellikle öğrencilerin iyi oluşları ve öğrenmeleri üzerine vurgu yapılmaktadır. Bu standartlar, özet olarak şu hususlara odaklanmaktadır (NPBEA, 2015):
1. Etkili eğitim lideri yüksek kalitede bir eğitim, akademik başarı ve her öğrencinin iyi oluşu konusunda paylaşılan temel değerler, misyon ve vizyonu geliştirir,savunur ve uygular.
2. Etkilieğitim lideri etik ilkelere ve mesleki kurallara göre hareket ederek her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik eder.
3. Etkili eğitim lideri eğitimde fırsat eşitliği için çaba gösterir ve kültürel olarak duyarlı uygulamalarla her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik eder.
4. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için müfredatın, öğretimin ve değerlendirmenin tutarlı ve entelektüel açıdan özenli olmasını destekler.
5. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik edecek kapsayıcı, ilgili ve destekleyici okul topluluğunu geliştirir.
6. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için okul çalışanlarının mesleki kapasite ve uygulamasını geliştirir.
7. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için öğretmenlerin ve diğer personelin mesleki topluluklarını destekler.
8. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için velilerin katılımını sağlayarak karşılıklı fayda sağlayan süreçleri destekler.
9. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için okulun uygulama, etkinlik ve kaynaklarını yönetir.
10. Etkili eğitim lideri her öğrencinin akademik başarısı ve iyi oluşunu teşvik etmek için okul geliştirme sürecinde etkin rol oynar.
ABD’dekine benzer şekilde İngiltere’de de okul müdürlerinin sistemli ve etkin olarak göreve hazırlanması için NPQH (The National Professional Qualification for Headship) programı hazırlanmış ve bu bağlamda okul müdürlüğü için beş temel alanda standartlar belirlenmiştir. Bu standartlar; 1) Okulun stratejik yönü ve gelişimi, 2) Öğretmeve öğrenme, 3) Çalışanları yönetme ve liderlik etme, 4) Çalışanların ve kaynakların etkin bir şekilde düzenlenmesi, 5) Hesap verebilirliktir (Lodge,1998). Okul müdürleri için söz konusu bu ulusal standartlar okul sisteminin gelişimi bağlamında tüm müdürler için geçerli yüksek yeterlikler tanımlamaktadır. Bu standartlar okul müdürlerine yönelik kamusal güveni artırmak, hedefleri yükseltmek, ülke genelinde okullarda yüksek akademik standartları güvence altına almak ve öğretmenlik mesleğini güçlendirmek amacıyla tasarlanmıştır. Bu bağlamda okul müdürü adayları ulusal standartlara dayalı olarak tasarlanan 12-18 aylık bir eğitim sonunda okul müdürlüğü için yeterlik sertifikası alabilmektedir (Barker, 2007).
2012 PISA sonuçlarına göre okuma ve fen alanında birinci olan Finlandiya 2010 yılında yeni bir liderlik gelişim modeli programına başlamıştır. Bu programda okul müdürleri okulun gelişim potansiyelini açığa çıkartacak kilit bireyler olarak tanımlanmıştır (Hamalainen, Kangasniemi ve Hamalainen, 2011). Finlandiya eğitim sisteminde yüksek kaliteli liderliğin öğretmenlere nitelikli bir rehberlik sağlayarak ve bütün öğretmenler tarafından paylaşılan bir okul vizyonu yaratarak öğretimi güçlendireceğine inanılmaktadır (Darling-Hammond ve Rothman, 2011). Bu bağlamda Finlandiya’da okul müdürleri okullarında proaktif liderlik potansiyeli gösteren nitelikli öğretmenlerden seçilmekte ve yasal olarak üniversitelerde düzenlenen özel bir eğitimi tamamlayarak göreve başlamadan önce eğitim yönetimi sertifikasına ve eğitim yönetimi hakkında yeterli bilgiye sahip olmak zorundadırlar(Sahlberg, 2011). Buna ek olarak okul müdürlerine görev sırasında gerekli eğitimler düzenli şekilde verilmektedir (Schieicher, 2012). Finlandiya’da okul müdürlerinden öğretim liderliği rolleri beklenmektedir. Bu bağlamda okul müdürlerinden öğretmenleri ustalıkla değerlendirebilme, öğretmenlere etkin geri bildirimler sağlayabilme, mesleki gelişim için okulun ihtiyaçlarını değerlendirebilme ve öğretimsel kaynakları en çok ihtiyaç duyulan alanlara yönlendirebilme gibi yeterlikler beklenmektedir (Darling-Hammond ve Rothman, 2011).
Okul müdürlerinin değişen rol ve sorumlulukları bağlamında nitelikli adayların sisteme çekilmesi, dikkatlice seçim yapılması, seçilen müdür adaylarının gereken şekilde eğitilmesi ve destekleyici bir sistemin teşvik edilmesi önemli görülmektedir. Bu bağlamda ABD,İngiltere ve Finlandiya’ya ek olarak pek çok OECD ülkesi okul müdürlerine hizmet öncesinde ve hizmet içinde gerekli güncel eğitimleri sürekli olarak vermektedir.Avustralya, İrlanda, İsrail, Yeni Zelanda, Kuzey İrlanda, Slovenya ve İsveç okul müdürlerine yöneticiliğe ve göreve seçilmeden önce, seçilenlere de göreve başlamadan önce ve görev sırasında eğitim vermekte iken, Avusturya ve Danimarka göreve seçilmeden önce ve görev sırasında eğitimler düzenlemektedir. Belçika,Singapur ve Kore ise okul müdürlerine göreve başlamadan önce eğitim vermektedir. Göreve seçilmeden önce verilen eğitimlerin genellikle bir ila üçyıl arasında değiştiği, göreve başlamadan önce ve görev sırasında verilen eğitimlerin geniş bir aralıkta değişim gösterdiği belirtilmektedir (Schieicher,2012).
ABD, İngiltere, Finlandiya ve pekçok OECD ülkesinde okul müdürlüğünün profesyonel bir meslek olarak görüldüğü ve okul müdürlerinin çeşitli yeterlik ve standartları sağlamakla görevli oldukları anlaşılmaktadır. Buna ek olarak söz konusu bu ülkelerde okul müdürleri için ciddi eğitimler düzenlendiği anlaşılmaktadır. Türkiye’de okul müdürlüğü mesleğine bakışın, okul müdürlerinde aranan yeterlik ve standartların ve okul müdürlerinin eğitiminin söz konusu bu ülkelerle çok da benzerlik göstermediği söylenebilir.