Kara Han’danKarahanlılara
Doç. Dr. M.Bahadır AYAS
Türk trihi açısındanson yıllarda elde edilen yeni bir kaynak ile ilk Türk ilam devletinin İtilBulgarları olduğu ortaya çıkmıştır (İBN-İ Fadlan Seyehatnamesi). Ancakkurulduğundan kısa bir süre sonra teşkilat yapısı, bulunduğu coğrafya ve kurucukavimleri ile birlikte ilk Türk-İslam medeniyetini oluşturması, KarahanlıDevleti’ni Türk tarihi açısından farklı bir nokta da tutar. Gerekmuhtevasındaki kavimlerin güçlü ve büyük kavimlerden oluşması ve gerekse kurulduğucoğrafyanın İslam’ın ve Türk-İslam ülküsünün yayılmasına müsait olması KarahanlılarıTürk ve İslam tarihi açısından önemli kılar. Çünkü Karahanlı Devleti’nden sonrakurulan tüm Türk devletleri Türk-İslam şiarına bağlı medeniyetler kurmuşlardır.İlk Türk-İslam medeniyeti olarak birçok araştırmanın konusu olmakla beraber,Karahanlı Devleti’nin İslamiyet önceki devirlerine ilişkin araştırmaların vekaynakların sınırlı olduğu görülmektedir. Karahanlı Devleti’nin ilk yıllarınailişkin bu sınırlılık ve belirsizlik Karahanlıların nasıl ve kim tarafındankurulduğu, hangi devletin halefi oldukları, hangi boydan geldikleri vekuruluşlarına yönelik farklı görüşlerin ortaya çıkmasına da neden olmuştur.Karahanlılara yönelik ilk tartışma kurucu hakanlarının kim olduğuna dairdir.Karahanlıların kuruluşuna dair bilgi kaynaklarımız eski Arap, Fars ve Çinkaynaklarıdır. Çin Azınlık Milletleri Tarihini İnceleme Grubu tarafındanyazılan “Uygurların Kısa Tarihi” isimli esere göre devletin kurucusu SatukBuğra Han’dır (Müslüman olduktan sonra ismi Abdülkerim olmuştur.) Cemal Karşıve Molla Hacı’ya göre ise devletin kurucusu Bilge Kül Kadir Han’dır. ÇağatayHanlığı Dönemi7nde yaşamış Cemal Karşı’nın “Sorrah Lügatına Ekleme” adlıeserine göre ise Karahanlı Devleti’nin kurucusu Satuk Buğra Han’ın dedesi BilgeKül Kadir Han’dır. Cemal Karşı tezinekaynak olarak Kâşgarlı bilgin Abdül Ceffar’ın “Kâşgariye Tarihi” eserini temeldayanak olarak sunmaktadır. Molla Hacı'nın Buğra Hanlar TezkiresindeKarahanlılar Devleti’nin ilk hükümdarı Bilge Kül Kadır Han olduğunubelirtmektedir. Günümüz tarihçilerine göre de devletin kurucusu Bilge Kül KadirHan’dır (Pritsak, 1950; Barthold, 1928). Gerek Kaşgar’da yer alan Artuçkasabasındaki aile mezarları gerekse Balasagun’da devletin Satuk Buğra Han Devri’ndenönce Karahanlı varlığına ilişkin tarihî kayıtların bulunması, Karahanlı Devleti’ninkurucunun Bilge Kül Kadir Han olma olasılığını güçlendirmektedir (Yusuf, 1990).Kaldı ki Uygur Devleti’nin yıkılması (840) ile Satuk Buğra Han Devri arasında(940) yaklaşık 100 yıllık bir zaman dilimi göz önüne alındığında ikinci görüşkesinlik kazanmaktadır. Uygurlar, Kırgızlar ve Karluklar üzerine yapılmışaraştırmalarda Karahanlı Devleti’nin kuruluşu ve kurucusu hakkında başvurulacakçalışmaları içermektedir. Uygurların Kırgızlar tarafından yıkılışından sonra(840) Karlukların sahip oldukları topraklarda yeni bir devlet doğmuştur.Ötüken’e sahip olan Uygurların yıkılmasıyla Aşena soyuna mensup Karluk YabgusuArslan Han (veya Bilge Kül Kadir Han) kendini bozkırlar hâkimi olarak ilanetmiş ve Kara Hakan unvanını almıştır (Salman, 2008).
Bilge Kül Kadir Han YabgulukDönemi’nde (Karluk Yabgusu Arslan Han) Kaşgar, Taşkent ve Fergana gibi büyükşehirler ele geçirilerek devletin sınırları genişletilmiştir. 840 yılında UygurKağanlığı’nın yıklıması ile bilikte kendisini halef ilan ederek Kara Han unvanınıalmıştır. İlk Karahanlı Hükümdarı olarak Bilge Kül Kadır Han Mâveraünnehir’dekiegemenlik mücadelesinde Sâsânîler ve Samaniler ile uzun süre mücadele etmiştir.Bu mücadeleler sonrasında ayakta kalmayı başaran devlet siyasi olarakyapılanmasını halefi olduğu Türk devletlerine benzer şekilde tesis etmiştir.Kök-Türk devlet yapısının bir benzeri olarak Doğuda Arslan Kara Han, Batıda iseBuğra Kara Han unvanını taşıyan ikili Karahanlı Devleti’ni hayatageçirilmiştir. Karahanlı devlet merkezi Balasagun’dur (Kuz-Orda, Kara ordu).Arslan Kara Han Balasagun’dan devleti yönetirken, Buğra Kara Han ise ikinciderecede egemen olup, Arslan Kara Han’a bağlı kalmıştır. İlk zamanlar merkeziTaras/Taraz iken, sonradan Kâşgar’a taşınmıştır. Bilge Kül Kadır Han’ın ikioğlundan Bazir, Arslan Han “Ulu Hakan” olarak Balasagun (Kuz-ordu) şehrinde,Oğulçak Kadır Han da Talas (Taraz: Evliya-ata) şehrinde hâkimiyet sürmüştür. KarahanlıDevleti’nin kurucusuna ilişkin tartışmaya paralel bir diğer tartışma isedevletin kurucu unsurlarının kim olduğudur. Yukarıda belirtildiği üzeredevletin Karluk yabgusu Arslan Han’ın kendisini Han ilan ederek Bilge Kül KadirHan unvanını almasına inanan birçok araştırmacı (Salman, 2001; Yazıcı, 2002;Çetin, 2009; Merçil, 2006; Pritsak, 1967) Karahanlıların Karlukların devamıolduğu düşünülmektedir. Karluklar VIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren adıgeçen bölgede mühim bir Türk topluluğu hâline ulaşmış olmaları bu görüşüdesteklemektedir (Necef, 2005). Mervezi‟ye göre dokuz kısma ayrılan (üçünüÇiğiller, üçünü Askeliler, bir grubunu Bulaklar, bir grubunu Gügerginler, birgrubunuda Tuhsiler teşkil eden) Karluk kitleleri devletin yönetim, idari veaskerî işlerine katılarak yerleşik özellikler kazanırken, belirli bir Karlukgrubu bunlardan ayrılarak göçebe yaşam tarzlarını korumuştur. Esas Karluklularise Karahanlı Devleti‟nin kuruluşundan sonra yerleşik hayata geçerekbirleştirici isim olarak Türk veya Karahanlı tabiriyle tanınmışlardır. KarluklarınVIII. yüzyılda güçlü bir siyasi varlık teşkil edecek durumda olamadıklarınıileri süren Reşat Genc, Sâmânî Hükümdarı İsmail b. Ahmed 893’te Talas’a kadaruzanan bir sefer yapmış; oradaki büyük kiliseyi camiye çevirdikten sonra,Karluk Yabgusu’nun hâtunu dâhil olmak üzere on beş bin tutsak ile geridönmesinden hareketle Karlukların Karahanlılar gibi büyük bir devleti kuracakkadar güçlü olmadıklarını, kuvvetli olsalardı Sâmânîler karşısında zor durumdaolmayacaklarını, ayrıca Karlukların başında bulunan hükümdarların kağan, hakanveya han gibi ünvanlar taşıdıklarının tespit edilemediğini belirterekKarlukları, Karahanlıların kurucusu diye kabul etmenin mümkün olmadığını,bundan dolayı Karahanlıların kurucusunun Karluklar değil, Yağmalar olduğunuileri sürmektedir (Genç, 2002). Özaydın (2001) Genç ile benzer şekildeKarahanlıları Karlukların değil Yağmaların kurduğunu ileri sürmektedir. Bunagöre Uygurların Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra Yağmalar, batıya göçederek Karlukların elinde bulunan Kaşgar’ı ele geçirmiş, İl Vadisi’ne yayılarakBalasagun’u işgal ederek hanlıklarını ilan etmişlerdir. Bu görüşe karşı çıkanEkber N. Necef, uzun süre Göktürklere karşı isyan hâlinde bulunmuş Uygur Devleti’ninhâkimiyetini dahi tanımamış olan Karlukların VIII. yüzyıldan sonra Türktoplulukları arasında nüfuz bakımından en büyükleri olduğu hâlde küçük birYağma boyunun hâkimiyetine boyun eğmiş olması olanaksız olduğunu ilerisürmektedir (Necef 2005). W.Barthold, V.Minorsky ve F.Sümer ve Reşat Genç‟egöre de Karahanlı Devleti kesinlikle Yağmalar tarafında kurulmuştur. Yağmalar,Uygurların bir kolu idi ve başlarında bulunan hükümdarlar da Uygur hükümdarailesindendi. Kaynağa göre Kâşgar ve Artuç kasabaları Yağmaların elinde bulunmaktaydı.En yüksek unvan olarak kullanılan “Arslan Han” unvanının hem Karluklar hem deYağmalar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca Orhun Uygurlarınınbatıya göçlerinde Karluklar ile bir çatışma çıkmadığı, aksine Karahanlı Devletikurulduktan sonra Karluk ayaklanmalarının olduğuna dair kayıtlar bulunmaktadır.Bu bakımdan Karahanlı Devleti’nin Uygurların Karluk ve Yağma unsurlarındanteşkil olduğu düşünülmektedir. Zeki Velidi Togan ise Karahanlı hanedansülalesinin ayrı ve müstakil bir sülale olan ve hakanlıklar anlamına gelenAşina (Asena) neslinden geldiğini ifade etmektedir. Bu görüş Ebü-Dülef gibibirçok İslam kaynağında mutlak bir bilgi olarak kabul görmektedir. Bukaynaklara göre devleti kuran hanedan efsanevi Türk Aşina sülalesine bağlanıp,Göktürk ve Türgişlerin hakan sülalesine bağlanmaktadır. İslam kaynaklarına göredevlet adı en üst makam ile adlandırılırken (hanlık, emirlik gibi) Orta ÇağTürk devletlerinde devlet adı kurucu sülalenin adı ile ilişkilendirilerek kanbağı esas alınırdı. Devletin isminin Karahanlılar olması bu görüşleridesteklemektedir. Merkezî Balasagun yakınlarındaki Ordukent olan bu yeni devletise sonradan Karahanlı ismiyle anılmıştır. İlk defa Rus şarkiyatçısı VasilijVasilevic Grigorev 1874’te yazdığı bir makalede Karahanlılar adını vermiş, hanedandaha sonra bu adla tanınmıştır.
Sonuç olarak BilgeKul Kadır Han Alper Tonga’nın Afrasiyab soyundan geldiği muhakkaktır. KâşgarlıMahmud’un hanedan için “Han Türklerin en büyük hükümdarıdır ve Afrasiyaboğullarına Han denir. Afrasiyaf Hakandır”. Hangi boydan olduğu konusunda farklı teoriler üretilen Yabgu Arslan KaraHan, Aşina sülalesinden geldiği için hâkimiyet hakkı olarak devlet kurup BilgeKül Kadir Han ismini alabilmiştir. Yabguluk isminde yer alan “Kara” güçlü ve kuvvetlianlamında kullanılmakatadır. Bilgelik Türk hakanlarının en önemli özelliğiolduğu için ismine eklenmiştir. Kâşgarlı Mahmud’a göre “qiliq” kökünden gelen“Kül” kılıç kadar hızlı, çevik ve keskin anlamına gelmektedir. “Kadır” isecesur ve korkusuz anlamında kullanılmaktadır.
Doç. Dr. M. BahadırAyas
Anadolu Üniversitesi
bahadirayas@gmail.com
0505 317 07 25