Hakas Türklerinde Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un Mirası ve İlk Hakas Cumhuriyeti Banknotu
Dr. Timur B. Davletov
aronxakas@yahoo.com
Asya kıtasının yüreğinde veya coğrafik olarak tam ortasında yer alan Güney Sibirya topraklarında bulunan Hakas Cumhuriyeti var. Hakasça ayı kanı veya atalar ülkesi anlamına gelen Abakan şehrinin başkentlik yaptığı Hakas Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu içerisinde bulunan 22 cumhuriyetten biri olup Federasyon’a bağlı 12 Türk Cumhuriyeti’nin arasında yer almaktadır.
Dünyanın en büyük dördüncü ırmağı olan Yenisey Nehri’nin orta havzasında tarih öncesi zamanlardan beri, daha doğrusu Paleolitik Dönem’den beri birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış bulunan Hakas toprakları, Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun en kadim Türk ata yurdu olarak bahsettiği Sayan ve Altay Dağları’nın arasında Hakas-Minusinsk Vadisi’ndedir.
Afanasyev, Okunev, Andronov, Karasuk, Tagar, Taştık vs. gibi önemli arkeolojik kültürlere ad veren Hakas topraklarında yaşayan ve eski Türk döneminde Kırgızlar, Moğol sonrası dönemde Yenisey Kırgızları, Hongorlar ya da Hooraylar, Çarlık Dönemi’nde ise Abakan Türkleri, Minusinsk Tatarları veya Hakas ulusunun barındırdığı kabileler olan Sağay, Kaçin (Haas), Şor (Çıstañas, yani Orman Aslanları) ve Kızıl (Hızıl) adları altında bilinen Hakaslar, dünyaya bütün Türk halklarının içinde ilk Türkolog olarak bilinen Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’u (1862-1922) vermiştir.
Türkoloji’nin atası olarak kabul edilen Alman asıllı Rusyalı Araştırmacı Wilhelm Radloff’un (Vasiliy Vasilyeviç Radlov) ilk öğrencisi olan Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un adı Hakaslar tarafından günümüzde de yaşatılmaktadır. Örneğin Hakas Cumhuriyeti Kültür Bakanlığının önerisi üzerine Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı 2012 yılını Türk dünyasında Prof. Dr. Nikolay F. Katanov Yılı olarak ilan etmiş, bu kapsamda hem Hakas’ta hem Türkiye’de hem de TÜRKSOY üyesi başka ülkelerde çok sayıda bilimsel, kültürel ve sanatsal etkinlikler düzenlemiştir. Aynı şekilde 9 Ağustos 2011 tarihinde Hakas Cumhuriyeti Hükûmeti “Hakas Cumhuriyeti’nde 2012 Yılının N. F. Katanov Yılı Olarak İlan Edilmesi Hakkında” 507 sayılı Kararnamesi’ni onaylamış ve bu bağlamda ulusal ve uluslararası seviyede 30 civarında bilim, kültür, sanat ve hatta spor etkinliğini gerçekleştirmiştir.
Aynı zamanda Hakas Cumhuriyeti’nde Hakas Devlet Üniversitesi, Hakas Ulusal Jimnazyumu, Askiz Bölgesel Yörebilimi Müzesi Prof. Dr. Nikolay F. Katanov adını taşırken Hakasça adı Hızıl oğlu Pora Hatan (Kızıl Oğlu Pora Katan) olan bu önemli bilimcinin anıtları hem memleketi Askiz bölgesinde hem de N. F. Katanov Hakas Devlet Üniversitesi bahçesinde dikilmiştir. 10 Ağustos 1994 tarihinde ise Hakas Cumhuriyeti Yüksek Konsey (Parlamento) Prezidyumu tarafından en iyi bilimcilere takdim edilmek üzere Hakas Cumhuriyeti Nikolay K. Katanov Devlet Ödülü ihdas edilmiştir (Kuyukova 2012: 16).
Ayrıca Tataristan Cumhuriyeti başkenti Kazan’da, Çarlık Rusya Dönemi’nde bu şehirde bulunan Kazan İmparatorluk Üniversitesinde uzun yıllar boyunca profesörlük görevini sürdüren Nikolay Katanov’un yaşadığı evinin olduğu sokak 2005 yılında resmî olarak Katanov Sokağı olarak değiştirilmiştir. Zaten Nikolay Katanov’un mezarı günümüzde, eski devirlerden beri Türk kültürü ve tarihi bakımından önemli merkezlerinden biri olan bu kentte bulunmaktadır (Alekseyev 2008).
Hakas Türklerinin dünya için yetiştirdiği bu büyük Türkolog tanınmış Tatar Bilimci ve Türkolog Prof. Dr. Abrar G. Karimullin’e (1925-2000) göre ölü lisanlar dâhil olmak üzere 114 dilde yazılı kaynaktan istifade etmekteydi. Bir diğer tanınmış Rusyalı tarihçi, eğitimci ve araştırmacı olan Mihail N. Pinegin’e (1863-1935) göre ise Prof. Dr. Nikolay F. Katanov çok rahat bir biçimde 50 Batılı ve Doğulu dilde yazışma dâhil çalışabilmekte ve araştırmalar yürütebilmekteydi (Valeyev 2006: 73).
Bununla birlikte bu yazımızda Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un adının Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Cumhuriyeti’nde Bakanlar Kurulu, yani hükûmet tarafından 1996’da mevcut Rus rublesi yanı sıra tedavüle sokulan ve Hakas rublesi olarak tanınan kâğıt banknotlarına verilmesi (Çebotarev 1997: 1-7) ile ilgili bir anlatıma da kısaca yer verilmesinin yararlı olacağı kanısındayız.
Bundan yaklaşık 20 yıl öncesinde Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Cumhuriyeti’nde ülkenin her yerinde olduğu gibi mali konularda ciddi sorunlar yaşanmaktaydı. Ama bu sorun özellikle nüfusun en zayıf kesimlerini en olumsuz biçimde etkilemekteydi. Bu kesimin başında da emekli insanlar geliyordu. Bu yaşlı insanların emeklilik maaşları ödemelerinde zaman zaman aylarca sürebilen gecikmeler yaşanmaktaydı.
Hakas Cumhuriyeti yurttaşı olan emeklilere bazen üç aya varan gecikmeler ile birlikte ödenmemiş emekli maaşlarının toplam tutarı 1996 yılının sonbaharında yaklaşık 100 milyar Rus rublesine ulaşmıştı. Böyle bir ortamda Hakas Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu adına Başbakan Yardımcısı Vladislav M. Torosov aynı yılın eylül ayında 233 sayılı Kararname’yi imzalamış ve bu kapsamda aynı yılın aralık ayında tedavüle Hakas rublesi sürülmüştür (Niçkova 2016).
Hakas Cumhuriyeti’nin Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı’na (TÜRKSOY) gözlemci üye olarak katılmasına öncülük eden ve o dönem mevcut Hakas Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunda Kültür Bakanı olarak görev yapan Vladimir G. Çaptıkov ise söz konusu para üzerine Türk halklarından çıkan ilk Türkolog ilk Hakas bilimci Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un resminin konulmasını önermiştir. Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilen bu öneriyle birlikte çağdaş tarihte ilk Hakas kâğıt parasının üzerine bu büyük araştırmacının portresi konulmuştur. Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Cumhuriyeti yurttaşları da bu banknotlara kendi aralarında “Katanovka” demeye başlamıştır (Niçkova 2016).
Dokuz derece korumalı bir biçimde tedavüle konulan söz konusu banka banknotu Hakas topraklarında Rusya Federasyonu resmî para birimi olan ruble ile eş zamanlı ve eşit koşullarda bir biçimde Hakas Cumhuriyet Emeklilik Vakfı ile alacaklı ve verecekli ilişkilerde bulunan bütün gerçek ve tüzel kişiler tarafından kullanılmıştır. Hakas rublesinin garantörü ise Hakas Cumhuriyeti Devlet Bütçesi idi. Federal merkezden bölgeye yönelik ciddi gecikmeler yaşayan para transferinin gerçekleşmesini beklemek yerine Hakas Cumhuriyeti Hükûmeti böyle bir yola başvurmuştur. Bu anlamda Hakas Cumhuriyeti Rusya Federasyonu çapında tek idi (Niçkova 2016).
Bahsedilen dönemde Hakas Cumhuriyeti Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakan Yardımcılığı görevinde bulunan ve hâlen Rusya Federasyonu Emeklilik Vakfının Hakas’taki Şube Başkan Yardımcısı olan Lübov Çernovaya şunları anlatmaktadır: Emekliler her devlet posta ofisinde Hakas banknotlarıyla ödemelerin yapılabileceği şirketler, fabrikalar, kurum ve kuruluşlar, ayrıca alış-veriş merkezlerinin ad ve adreslerin listeleri vardı. Posta ofisinde emeklilik maaşını ister Rus rublesi isterse Hakas rublesi üzerinden alabilen emekli yurttaşlar listede yer alan bu noktalara gidip Rus rublesi veya Hakas rublesi ile ödemeler yapabilmekteydi. Katanov parasıyla ödemeleri kabul eden tüzel kişiler bu paraları toplayıp Rusya’nın devlet bankası olan SberBank’a teslim etmekte ve bunun karşılığında Rusya’nın ulusal para birimi olan rubleler almaktaydı. Bu yola başvuran Hakas hükûmeti ülkedeki olası sosyal patlamaların önüne geçmiştir (Niçkova 2016).
Aralık 1996’da 1 milyon adet banknot olarak dolaşıma konulmuş Hakas rublesinin toplam tutarı 5 milyar Rus rublesiydi. 01 Ocak 1999 tarihinde ise dolaşımdan kaldırılan Hakas kâğıt parası ile toplam 78,1 milyar rublelik işlem gerçekleştirilmiştir (Niçkova 2016).
Hakas rublesi 1999 yılına dek neredeyse dört yıl boyunca tedavülde kaldıktan sonra Hakas Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararınca dolaşımdan kaldırılmıştır. Bununla birlikte Hakas Cumhuriyeti Hükûmet Başkan Yardımcısı Nina Pilügina’ya göre söz konusu paralar 2000 yılından itibaren ancak hareketsiz kalmıştır (Bonnum 2007). O hâlde Prof. Dr. Nikolay F. Katanov portreli Hakas rublesinin dört değil beş yıllık kullanımından söz edilebilir.
Hakas Cumhuriyeti Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakan Yardımcısı Tatyana Ponomarenko ise Hakas Bankası depolarında koruma altına alınan Hakas banknotlarının 2007 yılına kadar varlığını sürdürmüş ve 10 Temmuz 2007 tarihli Hakas Cumhuriyeti Hükûmeti toplantısında 1996’dan beri kullanılan bu paraların ortadan kaldırılması sürecini kararlaştırılmış olduğunu ifade etmektedir (Regnum 2007).
Hakas Rublelerini 1996 yılında kendi sınırları dâhilinde tedavüle çıkartan Hakas Cumhuriyeti’nin bu adımı, Krasnoyarsk Eyaleti’nin güneyinde bulunan ve Hakas’a komşuluk eden Minusinsk Belediye Başkanlığını etkilemiş. Söz konusu şehir kendi sınırları içerisinde dolaşıma sokmak üzere 1997’de kendi parasını hazırlamıştı. Hakasların yaptığı gibi çoğunluk Ruslardan oluşan bu şehir yönetimi hazırlanan 10.000 rublelik kâğıt paranın üzerine tanınmış Rusyalı araştırmacı ve Minusinsk Yöre Bilimi Müzesi’nin kurucusu N. M. Martyanov’un portresini koymuştur (Çebotarev 1997: 1-7).
Günümüzde genelde koleksiyoncular tarafından rağbet gösterilen Hakas rublesi olarak bilinen bu kâğıt banknotlar piyasada yaklaşık 8000 rubleden (yaklaşık 130 dolar veya 455 Türk lirası) alıcı bulabilmektedir. Oysaki Hakas Cumhuriyeti’nde tedavüle konulduğu Aralık 1996’da 5000 ruble değerinde halk arasında “Katanovka” olarak bilinen bu Hakas banknotları daha sonraki dönemde Rusya’da gerçekleştirilen sıfırları kaldırma (denominasyon) uygulamasından sonra 5 ruble değerindeydi. Bu 5 ruble değerindeki Hakas banknotlarının aslında aradan geçen zamana bakılmaksızın iyi de bir değer kazanmış olduklarından bile söz edilebilir. Bu arada 1 ABD doları günümüzde yaklaşık 65 rubleye denk gelmektedir.
Görüldüğü gibi Rusya Federasyonu içerisinde Hakas Cumhuriyeti Hakas tarihinde önemli bir deneyime sahip olmuştur. Hakas tarihinde ilk kez üzerinde bir Hakas profesörü, ilk bilimcisi, ayrıca Türk halklarından çıkan ilk Türkolog, Türkoloji kurucusu V.V. Radloff’un ilk öğrencisi, Prof. Dr. Sergey Malov ile Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan’ın hocası Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un portresinin bulunduğu kısa bir dönem olsa dahi Hakas topraklarında piyasaya sürülmüştür. Rusya’nın içinde bulunduğu mali açıdan en güçlükler çektiği yıllarda Hakas Cumhuriyeti içerisinde yaşayan yaşlı emeklilerin mağduriyetlerini gidermek amacıyla üretilen bu Hakas rubleleri bu bakımdan amacına ulaşmış, böylece bölgede olası sosyal krizlerin önüne geçilmiştir. Günümüzde özel kitaplığı İstanbul Üniversitesinde korunan ve Türkoloji âlemine hizmet etmeye devam eden Prof. Dr. Nikolay F. Katanov’un anısı da bu şekilde yaşatılmış oldu, çok daha geniş kitlelere tanıtılmış oldu. Ayrıca son dönemde fiyatı aşırı değerlenip tecrübeli koleksiyoncuların, nümismatik âşıklarının söz konusu Hakas Cumhuriyeti’nin bu “Katanov” adlı banknotlar çok daha uzun bir dönem korunacak ve kalacaktır. Böyle bir Hakas kâğıt parasının Hakas tarihinde de ayrı bir yerini alacağı hiç kuşkusuzdur.
Kaynakça:
Alekseyev, İgor (2008) “О Николае Федоровиче Катанове” // Русская народная линия информационно-аналитическая cлужба [http://ruskline.ru/analitika/2008/01/17/o_nikolae_fedoroviche_katanove/] (erişim: 2016.12.06/12:30);
Bonnum (2007) “В Хакасии решили, наконец, уничтожить местные деньги” // Bonnum.Com (2007) [http://bonnum.com/news/2007/katanovky.php] (Erişim: 2016.12.06/10.04)
Çebotarev, Y.B. (2007) “NB News: Hовости из Хакасии” // Numbon Bülteni, Sayı: 3 (43), Yıl: 1997, Rostov-Na-Donu, ss.: 1-7;
Kuyukova, N.İ. (2012) Н. Ф. Катанов — гордость земли хакасской: биобиблиографический справочник. (Derleyen ve Hazırlayan: N. İ. Kuyukova), Abakan: Hakas Cumhuriyet Çocuk Kütüphanesi Yayınları;
Niçkova, İ. (2016) “В Хакасии 20 лет назад были напечатаны свои деньги” Şans Gazetesi, 06 Aralık 2016;
Regnum (2007) “В Хакасии ликвидируют местные деньги” // Regnum.Ru (2007.07.11/14:22) [http://regions.ru/news/2085676/] (erişim: 2016.12.06/12:30);
Valeyev, R.M. (2006) “Наследие Н. Ф. Катанова: история и культура тюркских народов Евразии” // Доклады и сообщения международного научного семинара, (30 Haziran-01 Temmuz 2005), (Yayın Kurulu: R.M. Valeyev, M. Z. Zakiyev, D.G. Zaynullin), Kazan: Alma Lit Yayınevi;
Постановление Правительства Республики Хакасия от 9.08.2011 Г. N 507 «Об Объявлении 2012 Года В Республике Хакасия Годом Н.Ф. Катанова»;