Uzaya çıkan ilk Türk kimdir? Bu soru uzun yıllar boyunca başta Türkiye olmak üzere Türk dünyasının da gündemini meşgul etmektedir. Son dönemde ise birçok sosyal medya mecrasında bu konuyla ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmektedir.
Bu konudaki ilgi özellikle Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın öncülüğünde 2018’de Türk Uzay Ajansını kuran Türkiye’nin 10 yıllık Ulusal Uzay Programı’nı dünyaya duyurduğu 9 Şubat 2021 ve sonraki günlerde yeniden artmış, insanlar gerçekleri daha çok merak etmeye başlamışlardır. 9 Şubat’tan dört gün önce ise bilinen en eski tapınak olup “tarihin sıfır noktası” olarak kabul edilen yaklaşık 12 bin yıllık Göbeklitepe sitesine yakın bir yerde güvenlik güçlerince üzerinde eski Türk harfleriyle “Gök Yüzüne Bak Ay’ı Gör” yazılı metal bir blok yere dikili hâlde bulunmuş ve koruma altına alınmıştır. Hatta daha sonra anılan bu ifade sosyal medyada çok yaygın bir etiket olarak ülke yönetiminin zirvesi dâhil birçok kişi tarafından kullanılmıştır.
Göbeklitepe gibi dünyaca çok tanınan bir yerin yakınında dikilen monolit bir sütunda, Prof. Abdülkadir İnan’ın ifadesiyle kesinlikle Şaman olan eski Türklere ait tamgalarla bir tümce yazma fikri tanıtım taktikleri açısından gerçekten de çok iyi düşünülmüş ve en önemlisi özgün olarak nitelendirilebilecek bir adımdır. Ancak Şaman olan eski Türkler tarafından kullanılan harflerle yazılan bu tümcede küçük bir hatayı da fark ettik, o da yukarıda anılan ifadede yer alan “yüzüne” kelimesinde “Z” harfinin eski Türkçedeki “N” harfiyle ifade edilmiş olmasıyla ilgilidir. Bu nedenle bu cümlenin eski Türkçe doğru bir biçimde nasıl yazılması gerektiğini de sosyal medya üzerinden hemen paylaşmıştık. Buradan bir kez daha paylaşalım:
Bu bağlamda “Fezaya ulaşan ilk Türk kimdir?” sorusu da merak edilen soruların başında gelmektedir. Esasında uzaya çıkan ilk Türk arayışları Anadolu’da çok daha öncelere dayanmaktadır. Nitekim 23 Ekim 1986 günü kuruluşunun 146. Yıl dönümünü kutlayan PTT’nin başlattığı “2000 Yılına Mektup” kampanyası kapsamında Bayram Kaya adlı bir Türk yurttaşı 21 Ekim 1987 günü akşam saat 22.30’da uzaya giden ilk Türk’e teslim edilmek üzere bir mektup kaleme almıştır. Okurlara da anımsatmak adına söz konusu Bayram Kaya imzalı bu mektubun içeriği aşağıda sunulmuştur: “Uzaya çıkan ilk Türk uzay adamı, Sana sevgi ve selam olsun. Şu anda, 21 Ekim 1987, saat 22.30. Televizyonda, "Ben Bilirim" programında, Mehmet Özbek yönetiminde "Vallahi O Yârdır" türküsü söyleniyor. Yılların düşü şahsınızda gerçekleşmiş. Ne mutlu size. “İstikbal göklerdedir.” diyen Büyük Önder Atatürk'ün arzusu gerçekleşmiş, ne güzel. Acaba sağ kalıp da görebilir miyiz? Kader... Kim bilebilir ki Yüce Tanrı'dan başka. Haklı bir gurur, gerçek bir övünç kaynağı sizin olayınız. Ne mutlu size ve ailenize. Gözlerinden öper, sıhhat ve afiyetler dilerim. 2000 yılına mektup fantezisini gerçekleştiren PTT'ye de ayrıca başarı dilekleri ve teşekkürler.” Bu doğrultuda öncelikle dönemin Türk Havacılık ve Uzay Genel Müdürlüğüne başvurulmuş, ardından Dışişleri Bakanlığı ve Hava Kuvvetleri Komutanlığında da müracaat edilmiş ve en sonunda “ilk Türk uzay adamı” bulunmuştur. 2002 yılında uzaya giden ilk Türk’e verilmek üzere yazılan bu mektup, düzenlenen bir törenle Kazak Türklerinden çıkan ilk kozmonot olan Toktar O. Aubakirov’a özel bir törenle dönemin Ulaştırma Bakanı Oktay Vural tarafından takdim edildi. Sovyetler Birliği tarafından uzaya gönderilen insanların içerisinde 72. kozmonot olup SSCB’nin son uzaycısı olarak kabul edilen Toktar O. Aubakirov, fezaya ilk kez 2 Ekim 1991 tarihinde uçmuştur. Dolayısıyla 2021 yılı Kazak Türklerinden ilk uzaycının fezaya çıkışının 30. yıl dönümüdür ve bu tarih 1991’de özgürlüğüne kavuşan Türk devletlerinin bu yıl kutlanan bağımsızlıklarının 30. yılı ile de örtüşmektedir. Sovyetler Birliği ise uzaya toplam 72 kozmonot yollamış, SSCB dağıldıktan sonra ise 1992’den beri fezaya gidenler artık Rusyalı uzaycılar olarak kabul edilmişlerdir.
Kazakistan’ın İlk Cumhurbaşkanı Nursultan A. Nazarbayev ile ilk Kazak Uzaycı Toktar O. Aubakirov. F: baigenews.kz
Bununla birlikte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği coğrafyasında 1991’den yaklaşık 30 yıl önce uzaya çıkan Türk kökenli uzaycı vardı. Nitekim yaklaşık on yıldan beri evrensel iletişim ağında bu konu üzerinde durmuş ve kozmosa yükselen ilk Türk'ün, coğrafi olarak Doğu Avrupa’nın yerlisi Türk halklarından olup Hristiyan dinine mensup Çuvaş kökenli Uzaycı Andriyan G. Nikolayev'in olduğuna söyledik, bu hususla ilgili bilgi paylaşımında bulunmuştuk.
En sonunda kimi Türk iletişim organlarında çıkan haberler göz önüne alındığında uzun bir dönem boyunca kamuoyunu bu konudaki gerçeklerle ilgili olarak bilgilendirme gayretlerimizin boşa gitmediğini ve nihayet meyve verdiğini de gördük. Sonuç olarak fezaya ulaşan ilk Türk asıllı uzaycı olan Çuvaş Türklerinden Nikolayev ile ilgili haberler başta NTV gibi büyük TV kanalları olmak üzere Türk medyasında da bu gerçek yerini almaya başlamış olması çok sevindirici bir gelişmedir.
Şubat 2020’de, “Türk dünyasının önde gelen uzmanları” tarafından dile getirilen bilgilere dayanarak NTV Kanalı Dış Haberler Müdürü Ahmet Yeşiltepe’nin öncülüğünde bu gerçekler Türkiye’nin en önemli TV kanallarından biri olan NTV’nin ekranın ekranına yansıtılmış, çok geniş kitlelere duyurulmuştur. Yeşiltepe ayrıca bu konuda bizzat Nikolayev’in yaşadığı yere giderek ve yerinde çekimler yaparak çok güzel bir belgesel de hazırlamıştır.
Andrıyan G Nikolayeve ithafen 1962’de Romanya’da çıkan bir posta pulu.
Eski Türk dillerinden biri olan Çuvaşçayı konuşan ve Başkurt, Tatar gibi Türk halklarının yanı sıra çeşitli Fin-Ugor budunlarıyla komşu hâlinde yaşayan Çuvaş Türkleri kimi araştırmacılara göre Museviliği kabul eden Hazar Türklerinden kimisine göre ise İslamiyet’i ilk kabul eden Türk devletlerinden Volga-İdil Bulgarlarından gelmektedirler. Okurlarımıza Türk dünyasında uzaya giden ilk Türk olan Çuvaş asıllı Uzaycı Andriyan G. Nikolayev’i kısaca da olsa tanıtalım.
Çuvaş Türklerinden olan Andriyan G. Nikolayev, Yuriy A. Gagarin (12 Nisan 1961, Vostok-1) ve German S. Titov’un (06 Ağustos 1961, Vostok-2) ardından Sovyetler Birliği’nin uzaya gönderdiği üçüncü kozmonotu, dünya sıralamasında ise kozmosa giden beşinci uzaycıydır. Bununla birlikte 11 Ağustos 1962 günü uzaya çıkan Nikolayev ilk iki uzaycıdan farklı olarak fezaya iki uçuş gerçekleştirmiştir. Her iki uçuşu da yapıldıkları tarihlerde fezada geçirilen süre uzunluğu bakımından birer dünya rekoruydu.
Uzaya Giden İlk Türk Andriyan G. Nikolayev. F: Hans Peters
Esasen nüfusu Çuvaş Türklerinden oluşan ve Baybah olarak da bilinen Şurşal köyünde (Çuvaşça: Şur+şu, yani Batak Su) dünyaya gelen ve çocukluğundan itibaren hayatı boyunca Çuvaş dilini iyi bilen ve konuşan Andriyan G. Nikolayev, 11 Ağustos’tan 15 Ağustos 1962’e dek süren feza yolculuğuna “Vostok-3” uzay gemisiyle gitmiş ve yaklaşık aynı tarihlerde kozmosa çıkan “Vostok-4” adlı uzay gemisiyle birlikte dünyada ilk kez gerçekleştirilen bu grup uçuşun katılımcısı da olmuştur.
Hristiyanlığı kabul eden Türk halklarından Çuvaş asıllı bir uzaycı olan A.G. Nikolayev'in eşi ise dünyadaki ilk kadın kozmonot Valentina V. Tereşkova'ydı. V.V. Tereşkova da Sovyetlerin 6. kozmonotu olarak fezaya Vostok-6 uzay gemisiyle 16 Haziran 1963 tarihinde uçmuş ve dönüşte de içinde bulunduğu kapsül yine Altay topraklarına iniş yapmıştır. İkilinin düğünü 03 Kasım 1963’te düzenlenmiş ve bu toyun konukları arasında, dönemin SSCB Lideri Nikita S. Kruşçev de yer almıştır. Yaklaşık 20 yıl birlikte yaşayan çift daha sonra ayrılmışsa dahi bu evlilik Nikolayev’in hayatında yaptığı tek evlilikti. Bu ailede 1964’te dünyaya gelen kızları Elena ise annesi ve babası fezaya çıkan uzaycı olan ilk çocuktu, insanlık tarihinde.
İnsanlık tarihinde ilk kadın uzaycı olan Valentina V. Tereşkova’ya ithafen 1983’te çıkartılan 1 Ruble’lik demir para
Madem uzaya çıkan ilk Türk'ün Hristyan Türklerden Çuvaş asıllı Andriyan Nikolayev olduğunu öğrendik, şimdi de kısaca başka halk ve inançlara mensup Sovyet uzaycılarına ilişkin de kısa bilgiye yer verelim. İlk Moğol uzaycıya bakalım. İşte Türkler gibi Altaylı olan Budist inançlı Moğollardan ilk uzaycı ise, 1981'de fezaya çıkan Gürragchaa Jügderdemidiin'dir. Her ne kadar pek dile getirilmezse de Musevi Hazar Türkleri soyundan gelen bir annenin oğlu olarak Sibirya'da dünyaya gelen ve uzayda telsiz çağrı adı Baykal-1 olan Boris Volınov, fezaya 1969'da çıkan ilk Yahudi asıllı uzaycı olup sıralamada 14. Sovyet kozmonotudur. Bununla birlikte Türklerin kadim ana vatanı Altay topraklarında dünyaya gelip açık uzay boşluğuna 1973'te çıkan ilk kişi (26. SSCB'li kozmonot) Vasiliy Lazarev'i (telsiz çağrı adı Ural-1) de unutmayalım. İlginç ki 1975'te 2.uçuşunda Lazarev'in bulunduğu kapsül, doğduğu kutsal Altay dağlarına inmiştir.
Yeniden uzaya çıkan ilk Türk olan Çuvaş asıllı Uzaycı Andriyan G. Nikolayev konusuna dönecek olursak şunlar eklenebilir. Ukrayna kökenli uzaycılardan Pavlo Popoviç’le birlikte A.G. Nikolayev 1962’de uçuş esnasında iki şarkı seslendirmiş ve bu performans uzayda insanlar tarafından gerçekleştirilen ilk türkülerdi. Aynı zamanda Türk halklarından çıkan ilk Uzaycı Andriyan G. Nikolayev’ın adı, Ay’ın ters tarafında bulunan bir kratere verilmiştir. Rusya Federasyonu Uzay Araştırmaları Federasyonu tarafından 2004 yılında A.G. Nikolayev Madalyası ihdas edilmiş, 2006’da ise Çuvaş uzaycının köyünde adını taşıyan bir müzesi açılmıştır. 2018 yılında Rusya çapında her bölgede bir oylama gerçekleştirilmiş ve bu kampanya katılımcılarının %62’si Çuvaş Cumhuriyeti başkenti Çeboksarı havalimanına Andriyan G. Nikolayev’in adının verilmesi lehinde oyunu kullanmıştır. Böylece artık ilk Türk uzay insanı olarak da geniş kitlelerce bilinmeye başlayan Andriyan G. Nikolayev’in adı Çeboksarı Uluslararası Havalimanı’nda da bengüleşmiş bir hâlde yaşatılmaktadır.
Bu yazı Türk gençlerinin uzay gibi stratejik bir alanda Türk kökenli bütün kahramanları tanımaları için kaleme alınmıştır. Bununla birlikte bu kısa yazının bu engin konuyu bütün ayrıntı ve tüm yönleriyle yansıtması da beklenemez, ancak başka araştırmacılar tarafından daha geniş kapsamlı yazılar ve görüşler ortaya konması umut edilebilir.
Kaynakça
Göksedef, Ece (2021) “Türkiye Uzay Ajansı Başkanı Serdar Hüseyin Yıldırım, BBC Türkçe'ye konuştu: 2023, Ay misyonu için agresif bir tarih” BBC News Türkçe, (12 Şubat 2021), [https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-56046336]
“Uzaya çıkan ilk Türk kökenli kozmonot: Andriyan Nikolayev” (NTV 11.02.2021 – 17.21 | Son Güncelleme: 11.02.2021 - 17:32) [https://www.ntv.com.tr/video/dunya/uzaya-cikan-ilk-turk-kokenli-kozmonot-andriyan-nikolayev,rdTxDT7a2kKsJRFll4zLbA]
“Mektup, ilk Türk uzay adamına ulaştı” Hürriyet Gazetesi, (Haber Giriş: 14.02.2002 – 16.11 | Son Güncelleme: 14.02.2002 – 16.11) [https://www.hurriyet.com.tr/gundem/mektup-ilk-turk-uzay-adamina-ulasti-54486]
“Göbeklitepe yakınında gizemli metal blok! Güvenlik güçleri alarmda” DHA Demirören Haber Ajansı Youtube Kanalı, (06 Şubat 2021), [https://www.youtube.com/watch?v=Hh_VQ0Qytoo&t=400s]
Leylak, Ali; Şulul, Ömer (2021) “Göbeklitepe yakınlarına bırakılan metal blok, güvenlik güçlerini alarma geçirdi” DHA Demirören Haber Ajansı sitesi (05 Şubat 2021, saat: 16.11), [https://www.dha.com.tr/yurt/gobeklitepe-yakinlarina-birakilan-metal-blok-guvenlik-guclerini-alarma-gecirdi/haber-1810371]
“Аэропорт Чебоксар будет носить имя Андрияна Григорьевича Николаева” Çuvaş Cumhuriyeti başkenti Çeboksarı Büyükşehir Belediye Başkanlığı resmi sitesi (05 Aralık 2018) [http://www.gcheb.cap.ru/news/2018/12/05/aeroport-cheboksar-budet-nositj-imya-andriyana-grigor]