YUSUF HAS HÂCİB ve KUTADGU BİLİG

Anasayfa / Makaleler

02 Ocak 2023 15:53 Prof. Dr.Erkan Göksu

Okunma

1834

Tweet

YUSUF HAS HÂCİB ve KUTADGU BİLİG

Erkan Göksu*

Devlet,siyaset ve ahlak konusunda ilhamını Kutadgu Bilig’den alan Yusuf Has Hâcib’inevlatlarının, amacına ulaşmak için her türlü ahlak kaidesini çiğnemeyi şiaredinen Machiavelli’nin çocuklarına karşı galip geleceği muhakkaktır.

Giriş

Türkçe içinbirer dil yadigârı olan edebî eserler, dil, üslup ve edebî özellikleri dışında,ait olduğu tarihî döneme, mekâna ve toplumun düşünce evrenine dair içerdiğibilgiler bakımından da son derece önemli veri kaynaklarıdır. Bu bakımdan aynızamanda da tarihî bir kaynak niteliği taşıyan bu tür eserleri sadece dil bilgiselmetinler olarak değerlendirmek, onların ait oldukları kültür ve medeniyetevreninin taşıyıcısı, hatta yaratıcısı ve kaynağı olarak ifa ettikleri mühimvazifeyi görmezden gelmek olur. Bu durum, özellikle tarihî kaynak niteliğitaşıyan sair edebî metinlerimizin ait olduğu tarihî döneme, mekâna ve toplumundüşünce evrenine dair tespitlerini, tarihe, sosyolojiye, psikolojiye,ekonomiye, hukuk ve felsefeye dair yansıttığı malumatı, paha biçilmez bir verikaynağına dönüştürmekte ve araştırmacılar için eşsiz bir malzeme hâlinegetirmektedir. Özellikle kültür ve düşünce tarihi çalışmalarının temel verikaynakları, bu edebî, ama aynı zamanda da tarihî metinlerdir. Türktarihçilerinin başvurduğu en önemli edebî metinlerin başında gelen KutadguBilig de gerekdil ve üslup özellikleri gerekse mahiyeti itibarıyla okuyanı hayret vehayranlığa götüren bir bilgi ve düşünce deryasıdır. O sadece Türkçenin bir dilhazinesi değil, Türk kültür ve medeniyetini, devlet ve idare felsefesini,toplumsal ve ekonomik yaşamı, dinî ve tecrübi hayatı en parlak en gerçek ve enderin yönleriyle yansıtan bir ayna gibidir. Bu yönüyle edebî gelenek bakımından aynı kategoride yer aldığı diğer siyasetnameveya öğüt kitaplarından ayrılır. Kutadgu Bilig, şekil, anlam ve ele aldığıkonular itibarıyla bir siyasetname olarak değerlendirilse de eserin bütünününortaya koyduğu bilgi ve düşünce evreninin zenginliği bakımından bir siyasetnamedenfazlası olduğu muhakkaktır.

1- Yusuf Has Hâcib

X. yüzyılın ilk yarısındaMüslüman olan Karahanlılar, Türkistan’da başkentKâşgar olmaküzere Türk dünyasının ikinci büyükkültürel dönüşümünü hayata geçirecek birdevlet kurdular (840-1212) (Genç2002: 1-32; Hunkan 2007). İslam dünyasının en doğudakikültür merkezi,kültürlerin ve dinlerin buluşma noktası olan Kâşgar, Karahanlılarlabirlikte İslam uygarlığı çerçevesinde şekillenenTürk uygarlığının da başkentihâline geldi. Bir yandan Arapçanın Orta Çağ’ınLatincesine benzerbir işlev kazanarakTürkistan’dan İspanya’ya kadar yayıldığı, bir yandan da Farsçanın özellikle Sâmânîlerin (819-1005) etkisiyle İran ve Maveraünnehr’de edebîve diplomatik bir dil hüviyeti kazandığı bu dönemde Balasagunlu Yûsuf, Türkçemanzum bir eser kaleme aldı (Eker 2006: 193-194; Kafesoğlu 1980: 3-4)[1].

Yusuf Has Hâcib eserine “Turanlıların ifadesiyle” Kutadgu Bilig adınıverdi[2].Kutadgu Bilig, Göktürk ve Uygur Dönemi’nin Türkçe yazma geleneğinindevamı olup[3]İslami Dönem Türk edebiyatının en nadide örneklerinden birini teşkil ediyordu[4]. Reşid Rahmetî Arat’ın ifadesiyle XI. yüzyıldaTürk coğrafyasında kaleme alınmış olan iki önemli eserden biri olan DîvânuLügati’t-Türk bu dönem Türk dünyasının dış cephesini tasvir ederken, KutadguBilig de iç cephesini, siyasi, idari ve manevi yönünü ortaya koymuştu (Yusuf HasHâcib 1947: XXI; Kafesoğlu 1980: 4).

Eserin yazarı Yusuf’un hayatı hakkında fazlabilgimiz bulunmuyor. Onun hakkında bilinenler, Kutadgu Bilig’de kendi verdiğibirkaç bilgi ile ve esere daha sonradan ilave edildiği anlaşılan manzum vemensur mukaddimelerdeki kısa malumattan ibaret. Bu bilgilere göre Balasagunlu[5] asil biraileden geldiği, 50’li yaşlarında Balasagun’da yazmaya başladığı eserini 18aylık bir çalışma neticesinde Kâşgar’da tamamlayıp 462 (1069-1070) senesindeKarahanlı Hükümdarı TabgaçBuğra Kara Han Ebû Ali Hasan b. Süleyman Arslan Han’a[6]takdim ettiği ve eseri çokbeğenen Hakan tarafından hâs hâcib unvanı verildiği anlaşılıyor (Genç 2002:XVIII; Hunkan 2016: 113-120).

Doğum ve ölüm tarihleribilinmeyen Yusuf’un, eserini tamamladığında 50’li yaşlarda bulunduğu göz önünealınarak 1009-1019 yılları arasında doğduğu, eserini tamamladığı 1069-1070yılından bir müddet sonra da vefat ettiği tahmin ediliyor (Yusuf Has Hâcib1947: XXIII; Hunkan 2016: 113). Onuneğitimi, meslekî, ilmî ve devlet hayatı hakkında fazla bilgi olmasa da eserindekullandığı dil ve üslup, temas ettiği konuların çeşitliliği, ele aldığımeselelere ilişkin görüş, yaklaşım ve değerlendirmelerinin derinliği, çok iyibir eğitim aldığının bir göstergesidir. Bu eğitim neticesinde Türk dilini, Türkkültür ve tarihini, devlet geleneği, teşkilat ve müesseselerini, başta Kur’anve hadis olmak üzere sair İslami bilimleri, hatta Batı ve Doğu felsefesiyle cebir ve Öklidgeometrisini bilecek derecede birbirikime sahip olmuştur. Bazı yazarlar onun İbn Sina’nın talebesi olduğunuileri sürmüşlerse de bu husus teyit edilmiş değildir (Köprülü 1980: 169;Dilaçar 1988: 22; Eraslan 1986: 438). Bununla birlikle onun sadece İbn Sina’dandeğil Firdevsî,el-Bîrûnî, Fârâbî ve Ömer Hayyâm gibi çağdaşı âlimlerden haberdar olduğu veonlardan faydalandığında şüphe yoktur[7]. Diğer yandan onun Kâşgar’a gelmeden daha önce de Türk yönetimanlayışı, devlet teşkilatı ve işleyişi hakkında geniş bilgilere sahip olduğugörülmektedir ki, bu durum da onun Balasagun’da veya başka bir Karahanlışehrinde, hatta belki de doğrudan Karahanlı sarayında hizmette bulunmuş olmasıihtimalini düşündürmektedir[8].Bu bakımdan Yûsuf Hâs Hâcib’i, sadece iyi bir edipolarak değil, aynı zamanda da o dönemin birçok ilminde malumat kesbetmiş çokyönlü bir âlim, son derece geniş ufka sahip bir entelektüel ve tabii ki devlethayatı ve işleyişine vâkıf yetkin bir siyaset kuramcısı olarak nitelendirmekmümkündür (Göksu 2019: 58-62).

2- Kutadgu Bilig

Yusuf Has Hâcib,Kutadgu Bilig’i ön söz ve giriş eklemeden 85 baba ayırmış, 6520 beyit halindeve mütekarib vezninde öğretici bir destan ya da siyasetname olarak yazmıştır[9].Esere sonradan biri mensur biri manzum olmak üzere iki ön söz (mukaddime) ilaveedilmiş olup bunlardan ilki baş tarafa 77 beyitlik bir giriş, sona 3 bablık 125beyit ve baştaki 77 beyitin sonuna, bu şekilde sayısı 88’e yükselmiş olan babbaşlıklarının dizininden oluşmaktadır. İkincisi ise ilk ilavenin başınagetirilen 38 satırlık mensur mukaddimedir. Sonradan yapılan bu eklerle beyitsayısı 6645’e yükselmişse de sona doğru yer yer boşluklar vardır. En sondaki 3bablık ilave ise Yusuf Has Hâcib tarafından yazılmıştır (Tuğral 2008: 52;Kafesoğlu 1980: 11-13; Yusuf Has Hâcib 1947: XLIII; Bağdatlı 2007: 75). KutadguBilig’in yapısı, sahneye konmuş temsilî (alegorik) dört kişi arasında geçen birmünazaraya ya da atasözleri ve bilge deyimleriyle süslenmiş diyaloglu bir sahneyazısına benzer. Karşılıklı konuşma ve tartışma şeklinde düzenlenmiş olaneserde, sosyal ve siyasal düşünceler ileri sürülmekte ve çeşitli öğütlerverilmektedir. Bunları desteklemek amacıyla atasözlerine, o devrin büyüklerineait vecizelere başvurulmaktadır (Küyel 1991: 382). Ayrıca özünü ayet vehadislerden alan çok sayıda beyit mevcuttur ki, bu beyitlerin her biri, sözkonusu ayet ve hadislerin günümüzde bile en duru en güzel Türkçe tercümelerimahiyetindedir (Sofuoğlu 1989: 127-180; Ersoylu 1981: 17-41; Palabıyık, 2010). Eserin dört temel karakterinden ilki hükümdarGündoğdu (Kündoğdu) olup töre (kanun) ve adaletle özdeşleştirilmiştir. VezirAydoldu (Aytoldı) kut’u, vezirin oğlu Ögdülmiş yani Övülmüş akıl yani anlayışve kavrayış kabiliyetini ve Odgurmış yani Uyanmış da kanaat, akıbet ya dasufilik/zahitlik mefhumunu temsil etmekte olup aslında o, bir bakıma töre, kutve aklın tamamlayıcısı olan gönüldür[10].

Bu temel karakterlerindışında Aydoldu’nun Hâcib ile buluşmasını temin eden Küsemiş, huzura kabulüsağlayan Hâcib, arada hizmet gören bir oğlan çocuğu, haber getiren Yumışçı vezahidin yanında çalışan Kumaru da eserde geçen karakterler arasındadır.[11]

Kutadgu Bilig üzerine önemliçalışmaları olan Fatih M. Şeker’e göre “Türkistan’a ait bir dille tefekkürâlemimizin standartlarını yeni baştan manalandıran bu dört sembolik tip,Diyaloglar’da Eflatun’un fikirlerini dile getiren Sokrates gibi Yusuf Has Hâcib’indüşüncelerini günde­me getirir. Bu şekliyle bütün bir felsefe tarihininyörüngesini belirleyen Grek filozofun tavrı aktüel hâle gelir. Tarihimizinbüyük metafizikçilerinden biri sı­fatıyla karşıt kutupları çatıştırarakhakikati arayan mütefekkirimiz “Biz düşün­celerimizi başkalarının dikkatinde,başkalarının kayıtsızlığında veya hiddetinde, hatta zulmünde yaşarız.” sözünühayata geçirir. Türkistan ikliminin bir terkibi olan[12], karşılıklı aynalar gibi birbirini yansıtan vedüşünce dünyamızın geçtiği yolu bütün aşamalarıyla tespit eden dört tiparasında cereyan eden tartışmada, Gaz­zâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife’de yaptığıgibi kavganın kendisinden çok elde edeceği zafere bakar. O bazen şaman formunabazen arif şekline bazen hikmet sahibi hükümdar çehresine bazen de âlimkisvesine bürünür. Gâh Fârâbî olur gâh Mâturîdî gâh Ahmed-i Yesevî ileBahâeddîn-i Nakşbend’in geleceğini haber verir, gâh hikmet sahibi hükümdarmodelinin kemal tipi olan Fatih Sultan Mehmet ile Yavuz Sultan Selim Han’ımüjdeler. Bir başka ifadeyle eserdeki her tip aslında mistik bir ruha sahipolan ve kaleme aldığı her şeyi hayatının tabii bir parçası hâline getiren YûsufHâs Hâcib’in bizatihi kendisini aksettirir. Bu demektir ki kurgu değil gerçekolan bütün bu tipler, kişinin kendi hikâyesine ne kadar sadık kalıp kalmadığısorgulamaya açık olsa da tek bir karakter ve mizacın farklı tezahürleridir. Budemektir ki, eseri şahsiyeti olan her müellif aslında kendi hayatını telifeder.” (Şeker 2016: 41)

Agop Dilaçar’ın ifadesiyle “genel amacı ülküsel ve tükelbir kişinin, ülküsel bir devletin ve başbuğun nasıl olması gerektiğini yurtbaşbuğuna ve yurttaşlara düşen ödevleri ve ahlak kurallarını bildirmek olanKutadgu Bilig, bunun dışında da çeşitli mevzulara yer vermiştir (Dilaçar 1988:145). İnsan hayatının manası irdelenerek, fertlerin toplum ve devlet içindekiyerini belirleyen bir hayat felsefesi sistemi oluşturulmuştur.[13]Diğer bir ifadeyle Yusuf Has Hâcib eserde bir yandan ideal devlet ve toplumhayatını işlerken bir yandan da gerçeğin içinde dolaşmış, temsili karakterlerikonuşturduğu diyaloglarda bir devlet ve işleyiş örgüsü sunmuş, üstelik sistemedair eleştirilerini de açık bir surette dile getirmiştir. Bu bakımdan Yusuf HasHâcib’in, “semâvî şehri yeryüzünde kurmaya çalışan Fârâbî’nin ideal şehriniamelî bir nizamnâme hâline getirdiği ve siyaset düğümlerinin nasılçözülebileceği usulünü öğrettiği söylenebilir (Şeker 2016: 39). KutadguBilig, toplumu oluşturan fertler ile bunların görev ve sorumluluklarıiçerisinde dönemin hayat felsefesini de ortaya koymuş bir tiyatro, hatta bazıyazarlara göre Türk edebiyatının ilk tiyatrosudur (Ercilasun 2004: 297-319).Münazara şeklinde süren diyalogların her birini birer şiir, atasözü veya meselşeklinde sunması ile de eserin sanatsal yönünü ve etki derecesini artırmıştır(Gölcü 2013: 169-202). Dolayısıyla eseri sadece devlet görevlilerine ahlak dersi veren kuru birnasihat kitabı olarak değerlendirmek doğru bir yaklaşım değildir[14].

3- Mutluluk Veren Bilgi mi, Yoksa Devleti İdare Etme ya da Hükümdarlık Bilgisi mi?

Bütün bunlara rağmenKutadgu Bilig’in merkeze aldığı temel mefhumun “devlet” olduğu muhakkaktır(Caner 2002: 139-144). “Ey bu kitabı makbul bulan ve bu Türkçe esere hayretlebakan kimse. Bu kitap herkese yarar. Fakat en çok memleket ve şehirleri idareeden hükümdar için faydalıdır.” diyen müellif (Yusuf Has Hâcib 1947: b33-34),eserin esas amaç ve mahiyetini açık bir şekilde ortaya koymuştur. Bu noktadaeserin adının Kutadgu Bilig olmasıda tesadüf değildir. Zira müellif “Kitabınadını Kutadgu Bilig koydum. Okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin. Sözümüsöyledim ve kitaba yazdım. Bu kitap uzanıp, her iki dünyayı tutan bir eldir.İnsan her iki dünyayı kut’la elinde tutarsa kut’lanır. Bu sözüm doğru vedürüsttür.” demek suretiyle bunuaçıkça ifade etmektedir (Yusuf Has Hâcib 1947: b. 350-352). Bu isim, çok eskibir Türkçe kelime olan “kut”un farklı şekillerde anlamlandırılması neticesindegünümüz Türkçesine “mutluluk, saadet, iyi talih, baht, şans, ikbâl, bahtiyarlıkveren bilgi” şeklinde aktarılmış ise de kut’un asıl anlamının “siyasihâkimiyet” ya da “siyasi hâkimiyet kudreti, devleti idare kudret ve salahiyeti”olduğu muhakkaktır. Kelimenin “iyi talih, şans, baht, ikbal, uğurluluk, saadet,mutluluk ve bahtiyarlık” gibi ikincil, üçüncül, dördüncül anlamlarının isesonradan ortaya çıkan tali manalar olup kut’un gerçek anlamını yansıttığısöylenemez.[15]Bu bakımdan Kutadgu Bilig’den bahsedilirken kut kelimesini “siyasi hâkimiyet”ya da “siyasi hâkimiyet kudreti” şeklinde değil de mutluluk ve saadet olarakanlamlandırmak, eserin mahiyeti ve kıymeti hakkında ciddi bir yanlış anlamayave algı kırılmasına sebep olacağından son derece yanlıştır. Bu durum KutadguBilig’in sadece ismi için değil, bütün eser için de geçerlidir. Eser metnindeçok sık bir şekilde geçen kut kelimesinin de mutluluk, saadet ve diğer talianlamlarıyla ifade edilmesi, beyit ve cümlelerin asıl manalarının dışındaanlaşılmasına sebep olacaktır. Bu bakımdan hem genel anlamda Türk devletanlayışında büyük yeri olan hem de Kutadgu Bilig’in ismi ve anahtar kelimesivaziyetinde bulunan kut mefhumunun doğru anlaşılması için bu yanlış tercümeveya aktarım tercihlerine son derece dikkat etmek gerekir.[16]

Ayrıca XI. yüzyılda“saadet” kelimesi “kıv/kuv” veya “kıvığ/kuvığ” sözü ile karşılanmakta olupDîvânu Lügati’t-Türk’teki “Kut kıwıg berse idhim kulunga/Künde ışı yüksebenyokar agar” yani “Tanrı (bir kuluna) kut ve saadet verirse, onun işi her günyükselir” şeklinde ifade edilmiştir. Yani kut ve saadet ayrı kelimeler olarakkullanılmış, iki kelime anlam itibarıyla birbirinden açık bir şekildeayrılmıştır ( Kaşgarlı Mahmûd 1988: 320; Karataş 2009: 32). Görüldüğü üzereKutadgu Bilig, kimilerinin izah ettiği gibi “mesut eden, mutluluk veren bilgi”değil, “kutadmak” yani “kut sahibi kılmak” veya “kut’a eriştirmek” fiilindenyapılmış bir isimdir. Anlamı da “siyasî hâkimiyet/otorite bilgisi”, “devletkılan/yapan bilgi”, “devletli olma, devleti idare etme bilgisi” veya en netifadesiyle “hükümranlık/hükümdarlık bilgisi” şeklinde olmalıdır (Arslan 1987:24; Kafesoğlu 1980: 33-34; Arsal 1947: 663; Genç 2002: 33-35; Beşer 2011:27;  Karataş 2014: 32; Göksu 2019:67-69).

Sonuç

Eserine “Turanlıların diliyle” KutadguBilig adını veren Yusuf Has Hâcib, aslen Balasagunlu’ydu. Yazdığı Türkçe manzumeser, Göktürk ve Uygur Dönemi’nin Türkçe yazmageleneğinin devamı olup İslami Dönem Türk edebiyatının en nadide örneklerindenbirini teşkil ediyordu. Kutadgu Bilig gerek dil ve üslup özelliklerigerekse mahiyeti itibarıyla okuyanı hayret ve hayranlığa götüren bir bilgi vedüşünce deryasıdır. O sadece Türkçenin bir dil hazinesi değil, Türk düşüncesiniTürk kültür ve medeniyetini, devlet ve idare felsefesini, toplumsal ve ekonomikyaşamını, dinî ve tecrübî hayatını en parlak, en gerçek ve en derin yönleriyleyansıtan bir ayna gibidir. Eserin yazarı Yusuf’un hayatı hakkındafazla bilgimiz bulun­muyor. Onun hakkında bilinenler, Kutadgu Bilig’dekendi verdiği birkaç bilgi ile esere daha sonradan ilave edildiği anlaşılanmanzum ve mensur mukaddimelerdeki kısa malumattan ibaret. Bu bilgilere göreBalasagunlu asil bir aileden geldiği, 50’li yaşlarında Balasagun’da yazmayabaşladığı eserini 18 aylık bir çalış­ma neticesinde Kaşgar’da tamamlayıp1069/70 senesinde Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Kara Han Ebû Ali Hasan b.Süleyman Arslan Han’a takdim ettiği ve eseri çok beğenen Hakan tarafındankendisine “has hâcib” unvanı verildiği anlaşılıyor. Doğum ve ölüm tarihleribilinmeyen Yusuf ‘un, eserini tamam­ladığında 50’li yaşlarda bulunduğu göz önünealınarak 1009-1019 yılları arasında doğduğu, eserini tamamladığı 1069-1070yılından bir müddet sonra da vefat ettiği tahmin ediliyor. Onun eğitimi,meslekî, ilmî ve devlet hayatı hakkında fazla bil­gi olmasa da eserindekullandığı dil ve üslup, temas ettiği konuların çeşitliliği, ele aldığımeselelere ilişkin görüş, yaklaşım ve değerlen­dirmelerinin derinliği, çok iyibir eğitim aldığının bir göstergesidir. Bu eğitim neticesinde Türk dilini, Türkkültür ve tarihini, devlet geleneği, teşkilat ve müesseselerini, başta Kur’anve hadis olmak üzere sair İslami bilimleri, hatta Batı ve Doğu felsefesiylecebir ve Öklid geometrisini bilecek derecede bir birikime sahip olmuştur. Bazıyazarlar onun İbn Sina’nın talebesi olduğunu ileri sürmüşlerse de bu hususteyit edilmiş değildir. Bununla birlikle onun sadece İbn Sina’dan değilFirdevsî, el-Bîrûnî, Fârâbî ve Ömer Hayyâm gibi çağdaşı âlimlerden haberdarolduğu ve onlardan faydalandığında şüphe yoktur.

Diğer yandan onun Kâşgar’a gelmeden daha önce deTürk yönetim anlayışı, devlet teşkilatı ve işleyişi hakkında geniş bilgi­leresahip olduğu görülmektedir ki, bu durum da onun Balasa­gun’da veya başka birKarahanlı şehrinde, hatta belki de doğrudan Karahanlı sarayında hizmette bulunmuşolması ihtimalini düşün­dürmektedir. Bu bakımdan Yusuf Has Hâcib’i, sadece iyibir edip olarak değil, aynı zamanda da o dönemin birçok ilminde malumatkesbetmiş çok yönlü bir âlim, son derece geniş ufka sahip bir entelektüel vetabii ki devlet hayatı ve işleyişine vâkıf yetkin bir siyaset kuramcısı olaraknitelendirmek mümkündür.

Kaynakça

Adalıoğlu, Hasan H. (2013). Bir Siyasetname OlarakKutadgu Bilig, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (34) 237-253.

Arat, Reşid R. (1970). Kutadgu Bilig ve TürklükBilgisi, Türk Kültürü, (IX/98) 70-90.

Arat, Reşid R. (1986). Kutadgu Bilig, İA, Cilt: VI, İstanbul: MEB Yay,1038-1047.

Aristoteles. (1975). Politika, Çev. Mete Tunçay, RemziKitapevi, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Arsal, Sadri M. (1947). Kutadgu Bilig, İÜ HukukFakültesi Mecmuası, (XIII/2) 657-683.

Arslan, M. (1987). Kutadgu-Bilig’deki Toplumve Devlet Anlayışı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiYayınları.

Bağdatlı, Ö. (2007). Kutadgu Bilig’de Devlet veAdalet İlişkisi, İÜ SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

Bakırezer, G. (2008). Antik Yunan Düşüncesinde Kölelik, AÜSBFDergisi, (63/1) 17-54.

Banarlı, Nihat S. (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt: I, İstanbul: MEB Yayınları.

Başer, S. (2011). Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, İstanbul: İrfanYayınları.

Batur, Z.-İsmail G. (2013). Kutadgu Bilig’de Anlatımı Güçlendiren Materyaller:İkna Etme Teknikleri, TürkiyeSosyal Araştırmalar Dergisi, (XVII/2)169-202.

Bıçak, A. (2016). Kutadgu Bilig’de Yönetim Anlayışının TeorikTemelleri, Yûsuf Hâs Hâcib’in Doğumunun 1000. Yılında Kutadgu Bilig, TürkDünya Görüşünün Şâheseri Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul.

Boyacı, Nihal P. (2014). Platon’un İdeal Toplum ModelindeKöleler/Kölelik, Kilikya Felsefe Dergisi, (1) 41-51.

Caner, C. (2002). Kutadgu Bilig’de Türk Yönetim Felsefesi, TürkDünyası Araştırmaları Dergisi, (137) 139-144.

Çetinkaya,B. (2017). Kutadgu Bilig’de Kavramsal Metaforlar, Afyon Kocatepe ÜniversitesiSosyal Bilimler Dergisi, (XIX/2) 377-399.

Çıvgın, Ayşe G. (2018).Platon’un Adalet ve Filozof Kral Anlayışı, İnsan ve Toplum BilimleriAraştırmaları Dergisi, (VII/1) 212-229.

Dankoff, R. (2015). Kutadgu Bilig’in Metin Sorunlar, (Çev. Erdem Uçar), Dil Araştırmaları,(16) 269-286.

Demirtaş, A.Kutadgu Bilig’deki Hükümdar Küntogdı Tipine Göstergebilimsel Açıdan BirYaklaşım Denemesi, TÜBAR, (XV)161-174.

Dilaçar, A. (1988). Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara: TDK Yayınları.

Doğan, N. (2016). Kutadgu Bilig’de Din ve Devlet İlişkisi: İkiDünyada da Mutlu Olmak, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, (V/1)114-131.

Doğan, N. (2002).Kutadgu Bilig’in Devlet Felsefesi-II, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,(13) 77-99.

Eker, S. (2006). Yûsuf Hâs Hâcib, Kutadgu Bilig(1069), Türk Edebiyatı Tarihi, I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Eraslan, K. (1986). Yûsuf Hâs Hâcib, İA, Cilt:XIII, İstanbul.

Ercilasun, Ahmet B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla, Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yay.

Ergan, Nevin G. (1999). SiyâsetnâmelerimizdeÇizilen “Devlet Adamı Portresinin Temel Özellikleri, Bilig, (8) 27-45.

Ersoylu, H. (1981). Kutadgu Bilig’de Kur’an-ı Kerim Ayetlerindenİlhamlar, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (17) 17-41.

Genç, R. (2002). Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara: TTK.

Göksu, E. (2019). Kutadgu Bilig’e Göre Türk Hükümdarlık Sanatı,İstanbul: Kronik Kitap.

Gömeç, S. (2003).  Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, (XXI/33) 79-104.

Hunkan, Ö. (2016). Yûsuf Hâs Hâcib ve Hâs Hâciblik MansıbıHakkında, Yûsuf Hâs Hâcib ve Ölümsüz Eseri Kutadgu Bilig, Editör: Prof.Dr. Gülden Sağol Yüksekkaya, Bişkek: Manas Üniversitesi Yayınları.

Hunkan, Ö. (2007). Türk Hakanlığı (Karahanlılar),IQ Yay, İstanbul: IQ Yay.

İnan, A. (1991). Yûsuf Hâs Hâcib ve Eseri KutadguBilig Üzerine Notlar, Makaleler ve İncelemeler, II, Ankara: TTK.

Jamal, G.(2016). Muhammet Savaş Kafkasyalı, Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi,Ankara.

Kafesoğlu, İ.(1980). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, İstanbul: KültürBakanlığı Yay.

Karahan, A. (1988). Türk Kültürü ve Edebiyatı,İstanbul.

Karataş, S. (2009). Kut-Tanrı İlişkisiBağlamında Türklerde Yönetim Erkinin İlahi Temelleri, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (XXIX/4) 29-44.

Karataş, S. (2014). Türk Tarihinde Bir Otorite Tipi: Kagan, Journal of History Studies, (VI/4) 57-70.

Kaşgarlı Mahmûd (1988). Dîvânu Lügâti’t-Türk Tercümesi, (Çev. BesimAtalay), I, Ankara: TDK Yay.

Kıyak, A. (2010).İslamiyet’ten Önce Türklerde Güneş ve Ay İle İlgili İnanışlar, KaradenizUluslararası Bilimsel Dergi, (6)133-144.

Koca, S.(2003). Kutadgu Bilig’de Hükümdar, Vezir ve Sufi Tiplerinin Tanıtılmasındave Bu TiplerinTemsilEttikleri Fikirlerin AçıklanmasındaMetaforların Rolü, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve MedeniyetiSempozyumu, (Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, Düşünce Felsefe), Konya: 443-460.

Koca, S. (2012). Kutadgu Bilig’deMetafor, GÜ SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012.

Köprülü, Mehmet F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi,İstanbul: Ötüken Yayınevi.

Küyel-Türker, M. (1991). Fârâbî, Hikmet ve KutadguBilig, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi, (X/20) 375-469.

Mübahat Türker-K. (1984). Kut, Farabi ve İbn-i Sina’daki Al-AklAl-Faal İçin Bir Temel Oluşturulabilir mi? İbn Sina Doğumunun Bininci YılıArmağanı, (Derleyen: Aydın Sayılı), Ankara, TTK: 489-590.

Niccolo Machiavelli (1994). Prens,Çev. Nazım Güvenç, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yay.

Nizâmü’l-mülk (1999). Siyasetname, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara:TTK.

Ögel, B. (1995). TürkMitolojisi, II, Ankara: TTK.

Ögel, B. (1982) Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara: BaşbakanlıkBasımevi

Önler,Z. (2004). Kutadgu Bilig Üzerine Notlar, Türk Dilleri Araştırmaları, (14)79-94.

Öz, Ş. (2011). Kutadgu Bilig’de Türk CihanHâkimiyeti Düşüncesi, DinbilimleriAkademik Araştırma Dergisi, (XI/1)19-35.

Özönder, Sema B. (2017). Kutadgu Bilig I Zaman-Mekân-Konuşur: XI. YüzyıldaBalasagun’dan Kaşgâr’a, Balasagunlu’dan Kaşgarlı’ya, ÇÜTAD Çukurova Üniversitesi TürkolojiAraştırmaları Dergisi,(II/2)12-63.

Palabıyık, A. (2010). Düşünce Dünyamızı Aydınlatan Hadisler(Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakayık Örneği), İzmir: Tibyan Yay.

Pamir, A.(2009). Orta-Asya Türk Hukukunda “Töre” Kavramı, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, (LVIII/2)359-375.

Platon (2010). Devlet, Çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. AliCimcoz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Sofuoğlu, C. (1989). Kur’an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’dekiİzleri, DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir, (5) 127-180.

Şeker, Fatih M. (2016). Kutadgu Bilig Aktüel Bir Metin midir? Yûsuf Hâs Hâcib’in Doğumunun 1000. Yılında Kutadgu Bilig, TürkDünya Görüşünün Şâheseri Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul.

Togan, Zeki V. (1942). Balasagun, İA, II, İstanbul:MEB Yay, 269-272.

Topakkaya, A. (2008). AdaletKavramı Bağlamında Aristoteles-Platon Karşılaştırması, Felsefe ve SosyalBilimler Dergisi, (VI/6) 27-49.

Topakkaya, A. (2009).Aristoteles’te Adalet Kavramı, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,(II/6)628-633.

Tuğral, O. (2008). Kutadgu Bilig veSiyasetname’de Devlet Anlayışı, Niğde Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış YüksekLisans Tezi, Niğde.

Uçar, E.(2015). Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası Hakkında Bir Deneme, SOBİDER,(II/4)62-100.

Yavuz, K. (2009). Yûsuf Hâs Hâcib ve KutadguBilig, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXXVII, 137-180.

Yûsuf Hâs Hâcib (1947). Kutadgu Bilig I(Metin), Haz. Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: TDK Yay.

YûsufHâs Hâcib (1959). Kutadgu Bilig II (Tercüme), Haz. Reşit Rahmeti Arat,Ankara: TTK.

• SULTAN MELİKŞAH VE LİDERLİK ÖZELLİKLERİ
• TÜRKLER, İSLAM VE TÜRK DÜŞÜNCESİ
• SÜLEYMAN HÜSNÜ PAŞA
• OKLA YÜKSELEN MİLLET
• Nev-zuhûr Kavimler ve Kavmiyetçilik
• KUTADGU BİLİG VE TÜRK HÜKÜMDARLIK SANATI