Türk Cumhuriyetleri'nin 30’uncu Kuruluş YılDönümleri
NEVİN BALTA
Sovyetler Birliği’nin 1991 yılından itibarendağılmaya başlamasıyla birlikte Orta Asya’daki özerk Türk cumhuriyetleri artarda bağımsızlıklarını ilan ettiler. Özbekistan ve Kırgızistan 31 Ağustos1991’de, Azerbaycan 18 Ekim’de, Türkmenistan 27 Ekim’de, Kazakistan da 16Aralık’ta tam bağımsız ülkeler oldu. Bu ülkelerin Sovyetler Birliği’nin sonaerdiğinin resmen ilan edilmesinden sonra uluslararası alanda tanındılar. Buülkeleri ilk tanıyan Türkiye Cumhuriyeti idi.
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Türkiyearasında ilk zirve, 30-31 1992’de, bu ülkelerin bağımsızlığının birinci yılındagerçekleşti. İlk zirvede ortakalfabe, ekonomik iş birliği ve uluslararası alanda iş birliği ve stratejik ortaklıkoluşturma hedefleri belirlendi. Bu görüşmeler ve iş birliği sonundaKaradeniz Ekonomik İş Birliği gündeme geldi. Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvesi-Türk Konseyi(Keneşi), 2009’da Nahçıvan’da kuruldu. Geçen yıllar içinde art arda zirveleryapıldı.
Türk Dili Konuşan ÜlkelerDevlet Başkanları Zirvesi-Türk Konseyinin 6.Zirvesi 6 Eylül 2018’de Kırgızistan'da yapıldı.Kırgızistan’ın Çolpan Ata kentinde düzenlenen ve Azerbaycan, Kazakistan,Kırgızistan ve Türkiye'nin katıldığı 6. Zirvesi’ndeÖzbekistan “onur konuğu” idi.Macaristan ise “gözlemci ülke”sıfatıyla yer almıştı. Bu zirve’de, Kazakistan Cumhurbaşkanı NursultanNazarbayev, Türk dünyası gençleri arasında iş birliğinin daha da artırılmasıgerektiğine dikkati çekti. Türk coğrafyasında faaliyette bulunan bazıuluslararası kuruluşların verimliliğinin yeterli düzeyde olmadığının altınıçizen Nazarbayev, "Türk Kültürve Miras Vakfı, Türk Akademisi ve Aksakallar Konseyi’nin birleştirilerek önemliçalışmalar yürüten TÜRKSOY'un çatısı altında çalışmasını öneriyorum."şeklinde konuştu.
Türk Konseyi 6. Zirvesi çerçevesinde, 2 Eylül 2018 tarihindeBişkek’te, Kırgız Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Erlan Abdyldaev ev sahipliğindeTürk Dili Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi (Türk Konseyi) Dışişleri BakanlarıKonseyi Toplantısı düzenlendi. Toplantıya Kazakistan CumhuriyetiDışişleri Bakanı Kairat Abdrakhmanov, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri BakanıMevlüt Çavuşoğlu, Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakan Yardımcısı RamizHasanov ve Türk Konseyi Genel Sekreteri Büyükelçi Ramil Hasan katıldı.Macaristan Dışişleri ve Ticaret Bakanı Péter Szijjártó da toplantıya konukolarak yer aldı. Büyükelçi Hasanov, kendi görev süresi zarfında Türk Konseyitarafından gerçekleştirilen çalışmalar, yürütülen projeler ve yapılanfaaliyetler hakkında Dışişleri Bakanlarını bilgilendirerek Türk Konseyinin dörtyıllık faaliyet raporunu takdim etti.
Türk Konseyi bünyesindeki “Aksakallar Konseyi” Kırgız CumhuriyetiÜyesi Millî Yazar Beksultan Zhakiev’in yanı sıra Konseyin ilişkili kurumlarıolan TÜRKSOY’un Genel Sekreteri Prof. Düsen Kaseinov, TÜRKPA’nın GenelSekreteri Altynbek Mamaiusupov, Türk Akademisi’nin Başkanı Prof. Dr. DarkhanHıdırali ve Türk Kültür ve Miras Vakfı’nın Başkanı Günay Afandiyeva Dışişleri Bakanları Konseyinekurumlarının çalışmaları hakkında bilgi sundu.
Türk Dili Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi(Türk Konseyi) Devlet Başkanları 7. Zirvesi Azerbaycan'ın başkenti Bakü'degerçekleştirildi. Türk Konseyi Dönem Başkanlığı Azerbaycan'a geçti. AzerbaycanCumhurbaşkanı İlham Aliyev'in ev sahipliğinde düzenlenen zirveye TürkiyeCumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Kazakistan'ın kurucu CumhurbaşkanıNursultan Nazarbayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov veÖzbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev katıldı.
Türk Konseyi “gözlemci üyesi” MacaristanBaşbakanı Viktor Orban ile üye olmasa da etkinliklere katılım sağlayanTürkmenistan'ın Başbakan Yardımcısı Pürli Agamuradov da toplantıda hazırbulundu. Zirvede, Kazakistan'ın kurucu Cumhurbaşkanı Nazarbayev'e, Türkdünyasını birleştirme çabalarına sağladığı büyük katkılar dolayısıyla "Türk Konseyi Ömür Boyu Onursal Başkanı"unvanı İlham Aliyev tarafından takdim edildi. Nazarbayev, Türk medeniyetininçok derin köklere sahip olduğuna işaret ederek, Türk Konseyinin başarılı birgelişim süreci yaşadığını, Türk devletleri arasındaki birlikteliğin öneminişöyle vurguladı:
"Yenibir tarih sayfası açılıyor. Türk Konseyi, küresel anlamda önemli siyasi veekonomik popülerlik kazandı. Aynı zamanda Türk dünyasında entegrasyonumuzu daartırmış bulunuyoruz. Türk ülkeleri arasındaki etkileşim yeni bir seviyeyeçıkmaktadır. Türk dünyasının birliği, benim için güven sözüyle net bir şekildeifade edilebilir. Ben birlikteliğimizi tasvir etmek için ‘yeniden doğuş’ ve ‘güven’sözlerini seçiyorum. Aynı zamanda da 'kardeşlik'kelimesi benim için çok şey ifade ediyor."
7. Zirvenin ana teması; "Küçük ve OrtaÖlçekli İşletmelerinin Geliştirilmesi" idi. Zirve sonunda, Türkiye'ninBarış Pınarı Harekâtı'na destek kararının da yer aldığı bildiri kabul edildi. Buzirvelerde ayrıca Türk Dünyası Kültür Başkentleri seçiliyordu. 2019 yılında Özbekistan da Türk Konseyine katıldı. Türk Dili Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi GayriresmîZirvesi,“Türkistan: Türk Dünyasının Manevi Başkentlerinden Biri”temasıyla çevrimiçi olarak 31 Mart 2021 tarihinde yapıldı. Türk Konseyi Türkistan Gayriresmî ZirvesindeKonseyin adının Türk Devletleri Birliğiolarak değiştirilmesi, Elbaşı Nursultan Nazarbayev tarafından önerildi.Nursultan Nazarbayev, Konsey’in TürkDevletleri Birliği adını almasını önererek tarihî bir adım attı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan,videokonferansla katıldığı Türk KonseyiGayriresmî Türkistan Zirvesinde, kardeş ülke liderlerinden KKTC için destekvermelerini istedi.
Türk Devletleri Birliği
1992’de Elbaşı Nursultan Nazarbayev öncülüğünde Nahçıvan’dakurulan Türk Dili Konuşan Devletleri İş Birliği Konseyi’nin adınındeğiştirilmesi ile hedeflediği kimlik ve misyon çerçevesinde Türk Konseyine üyekardeş ülkelere ve dünyaya mesaj verilmişti. Son dönemdeki küresel gelişmelernedeniyle Avrasya coğrafyasında bir Türk Devletler Birliği’ne ihtiyaçduyulmaktadır. Türk Konseyinin 8. Zirvesi, 12 Kasım 2021’de İstanbul’datoplandı. 8. Zirvede, Türk Keneşi’nin adı TürkDevletleri Birliği olarak değiştirilerek Nazarbayev’in tarihî önerisineresmiyet kazandırıldı. Türk Konseyi, her toplantısında olduğu gibi küreselgelişmeler ışığında Türk devletleri ve Türk topluluklarının küreselentegrasyonu için gerekli tedbirleri ve kararları alıyor. Türk dünyasınınküresel çatışmalar, enerji savaşları, bölgesel sorunlar karşısında neler yapması gerektiği konusunda tıpkıAvrupa Birliği gibi ortak tavır belirliyor.
“Dijital Çağda Yeşil Teknolojilerve Akıllı Şehirler” teması ile yapılan Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları 8. Zirvesine; Türkiye,Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan devlet başkanlarıkatıldı. Zirveye gözlemci üye olarak katılan Macaristan Başbakan seviyesindetemsil edildi. Türk Devletleri Teşkilatı Genel Sekreterliğinin İstanbul’dakibinasının açılışı ile başlayan toplantıda 121 maddelik sonuç bildirgesiyayımlandı.
Türk dünyasına liderlik edecek zirvede, “Türk Dünyası 2040 Vizyonubelgesini de içeren 121 maddelik sonuç bildirgesi” yayımlandı. TürkDevletleri Teşkilatının, 2040’lı yıllarda ABD ve İngiltere’nin dünyaliderliğini Çin’e devredeceği öngörülerini dikkate alması çok önemliydi. 121madde, küresel emperyalizmin hız kazandığı bu dönemde, emperyalizm kıskacınaalınan Türk dünyası için olmazsa olmaz maddeler içeriyor. Bunlara çok kısa yervereceğiz:
-Azerbaycan Cumhuriyeti’ni 44 günlük Vatan Muharebesi’ndekizaferinden ötürü tebrik ettiklerini
- Kıbrıs konusunda Ada’daki gerçekler temelinde adil, kalıcı,sürdürülebilir ve karşılıklı olarak kabul edilebilir bir çözüme varılmasıgerektiğinin vurguladıklarını
- Kırgız Cumhuriyeti’ndeki Anayasa reformlarının olumlu şekildedeğerlendirdiklerini ve ülkenin daha fazla demokratik gelişimine destekverdiklerini
- Kırgız Cumhuriyeti veTacikistan arasındaki diyaloğu memnuniyetle karşıladıklarını
- Gözlemci devlet olarak Macaristan’ın Türk Devletleri Teşkilatı ileartan iş birliği ve eş güdümünün yanı sıra tüm üye ülkelerde diplomatiktemsilcilikler kurarak, Türk Devletleri teşkilatı ile ilişkilerini stratejikdüzeye yükseltmesinden dolayı takdir ettiklerini
- Kırgız Cumhuriyeti’ni Birinci Avrupa Birliği-Orta Asya EkonomikForumu’nu 5 Kasım 2021’de Bişkek’te başarıyla düzenlemesinden ötürü tebrikettiklerini
- Üye devletlerin ilgili Bakanlıklarını, Türk Yatırım Fonu’nunKuruluş Anlaşması’nı 1 Eylül 2022 tarihine kadar nihai hâle getirmeklegörevlendirdiklerini
- Türk Ticaret ve Sanayi Odasının (TTSO), 3. TTSO Genel Kurulu ve işforumları gibi Türk Devletleri Teşkilatı adına özel, sektör içindekiişbirliğini güçlendirmeye yönelik faaliyetlerini memnuniyetle karşıladıklarını
- Kazakistan’ın Hazar Geçişli Doğu-Batı Koridoru dâhil olmak üzereTürkistan’da Türk devletleri için kurulacak “TURANSEZ” özel ekonomik bölgesinekatılma davetini memnuniyetle karşıladıklarını,
- Türk Devletleri Teşkilatının BM Genel Kurulu ve İslam İş BirliğiTeşkilatında (İİT) gözlemci statüsü kazanması için ortak çabalarınartırılmasını teşvik ettiklerini
- Türk Devletleri Teşkilatının 9. Zirvesi’in ÖzbekistanCumhuriyeti’nde düzenlenmesine karar verdiklerini, beyan etmişlerdir.
Zirvede, Türk Cumhuriyetlerinin ekonomik ve bölgesel iş birliğininyanı sıra Kazakistan’ın silahsızlanma, Kırgızistan’ın “Doğa sınır tanımaz:Sınır aşan iş birliği, biyo-çeşitliliği koruma, onarma ve sürdürülebilirkullanım için kilit faktör” başlıklı BM kararını 16 Nisan 2021’de kabul etmesigibi doğa, insan çevre ve insan hakları konularını vurgulaması dikkate değerkonular arasındadır. Türk Cumhuriyetlerinin demokrasi ve kurumsallaşmasorunları devam ediyor. Bunları çözebilecek bir bağımsız devlet bilincineulaşma yolunda önemli adımlar atıyorlar. Türk dünyasına yeni bir güneş gibidoğan Türk Devletleri Birliği’ni ve Türk Cumhuriyetlerinin 30. Kuruluş Yıl Dönümlerinibüyük bir gururla kutluyoruz. Bugün sınırlarımızın ötesinde büyük bircoğrafyada Türk dili konulan ülkelerin siyasi, kültürel ve ekonomik alanda iş birliğive güç birliği adımları, aynı dili konuşan bir milletin, sürekli değişenküresel dengelere karşı dayanışmasıdır. Büyük Türk ve İslam düşünürü Yusuf HasHacip'in, Kutadgu Bilig adlı eserinde yer alan ‘Kara toprak altındakialtın, taştan farksızdır; oradan çıkınca, beylerin başında tuğ tokası olur.’sözünü hatırlamalıyız. “Tıpkı kara toprağın altındaki altın gibi fikirler deeyleme geçmediği sürece asıl değerini bulamaz.”
TDPB, “Türk Cumhuriyetlerinin30. Kuruluş Yıl Dönümleri Kutlama Programı ve Panel”iDüzenledi
Türk DünyasıParlamenterler Birliği (TDPB), 27 Kasım 2021’de Kültür ve Turizm Bakanlığı veTİKA’nın katkılarıyla Ankara’da Resim Heykel Müzesi’nde “TürkCumhuriyetleri'nin 30. Kuruluş Yıl Dönümleri Kutlama Programı ve Panel”düzenledi. Panelde TDPB’nin Türk Cumhuriyetleri ile yaptığı anlatan tanıtımfilmi sunuldu. Dışişleri Bakan Yardımcısı Yavuz Selim Kıran, TürkCumhuriyetlerine Türk devleti olarak her alanda destek olmaya çalıştıklarınıanlattı. Türk Devletleri Teşkilatı (Eski adıyla Türk Dili Konuşan Ülkeler İş BirliğiKonseyi-Türk Konseyi), Türk Devletleri arasında iş birliğini teşvik etmek amacıile 2009 yılında kurulduğunu ve 8. Zirvenin 12 Kasım 2021’de İstanbul’dayapıldığından söz etti. Bu teşkilatta bulunan tüm Türk devletleri ile kapsamlıdestek ve iş birliği devam ederek artmaktadır.
Azerbaycan AnkaraBüyükelçisi, Reşat MAMADOV, Kazakistan Ankara Büyükelçisi Abzal SAPARBEKULY,Kırgızistan Ankara Büyükelçisi Kubanıçbek ÖMÜRALİYEV, Özbekistan AnkaraBüyükelçisi Alişir AZAMHOCAYEV, Türkmenistan Ankara Büyükelçisi İşankuliAMANLIYEV konuşmalar yaptı. Prof. Dr. Kürşat ÖNCÜL’ün oturum başkanlığı yaptığı“30. Yılda Türk Dünyasının Kazanımları ve Gelecek Vizyonu” konulu panelde; Prof.Dr. Kürşat ZORLU, Prof. Dr. Fırat PURTAŞ, Doç. Dr. Ajnur NOGAYEVA, Dr. TelmanNUSRATOĞLU ve Dr. Sinan DEMİRTÜRK konuştu. TDPB’nin kuruluş amaçları ve tüzüğüdoğrultusunda Türk soylu kardeş cumhuriyetler, halklar ve topluluklarla siyasi,ekonomik ve kültürel iş birliği ile parlamentolar düzeyinde ortak çalışmalaraimza atmaya devam edecektir. Kardeşlerimizle aramızda sayısız iş birliği imkânıbulunuyor. Türk dili konuşan ülkelerin sahip olduğu büyük potansiyelibirleştirmeleri büyük önem taşıyor. Türk Devletleri Birliğinde Macaristan’ıngözlemci olarak yer alması, teşkilatın Avrupa ve Asya’daki etkinliğinin artmasıaçısından çok önemlidir. Türk Devletleri Birliği, Rusya, İran ve Çin gibiülkeler tarafından dikkatle izleniyor. Söz konusu ülkeler, Türk dünyasınınbirlikte hareket etme ihtimalini kendi hegemonyasının önünde engel olarakgörüyorlar. Türk dili konuşan ülkelerin Asya’da kendi içlerinde birlikoluşturması, ortak bir hedef ve stratejiyle hareket etmesi hayati önemdedir.Azerbaycan ile Ermenistan 44 günlük savaşında olduğu gibi Türkiye’nin savunmave strateji alanlarındaki desteği, daha güçlü Azerbaycan, daha güçlü Türkiyeyarattı. Türk Devletleri Birliği ailesine bir an önce KKTC de katılmalıdır. DünyamızBatı dışı medeniyetlerin etkisinde hızlı bir değişim ve dönüşüm geçiriyor.Batı’nın tek alternatif olmadığı, küresel güç adayı büyük, orta ve küçükdevletlerin siyasal, ekonomik ve askerî alanda iş birliği yapmaları zorunluluğuher geçen gün artıyor. Bölgesel güç savaşlarında, terör ve iç savaş yöntemleriyleülkeleri yeniden inşa etmeye çalışan küresel güçler ile Asya güçleri arasındasıkışıp kalmadan medeniyetimizi yeniden yükseltmeliyiz. Medeniyetlerin yenidenyükselişinde “Yükselen Türkiye” idealinin en önemli adımı Türk dünyası ilebirlikte hareket etmektir.