ANADOLU’DA TÜRK KİŞİ ADLARI VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN 100. YILI: ALPARSLAN
Doç. Dr. Ferdi Bozkurt
Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
İnsanlar, tarihin başlangıcından beri varlıklara ad vermeyi bir alışkanlık hâline getirmiştir. Bu alışkanlığı kişiler arasındaki iletişimde karışıklığı engellemek amacıyla yapmıştır. İnsanlık somut ya da soyut ayrımı yapmadan gezegenlere, kıtalara, dağlara, yiyeceklere, içeceklere, dinsel varlıklara, duygulara kısacası daha iyi anlamaya çalıştığı her şeye bir ad vermiştir. Öte yandan insanlık, tarih içinde bazı nesnelerin birden çok olduğunu, bazı varlıkların ise tek ve biricik olduğunu erken dönemlerde fark ederek özel adlarla tür adlarını ayırmaya başlamıştır. Böylelikle biricik olarak gördüğü varlıklara ülkelere, şehirlere, dağlara, göllere… özel adlar vermeye başlamıştır. Bu adlandırmadan insan da nasibini almış ve insanlara da özel adlar verilmeye başlanmıştır. Öteki semavi dinlerde olduğu gibi İslam’da da bilinen ilk insanlar Hz. Âdem ve Hz. Havva’dır. Dolayısıyla bilinen ilk kişi adları bunlardır. Kişi adları, Hz. Âdem ve Hz. Havva’nın çocuklarına verilmiş daha sonra ise çeşitlenerek artmıştır. Tarihî süreçte kişi adlarının çeşitlenmesi farklı kültürlerde farklı biçimlerde ortaya çıkmıştır. Kişi adları; ad vericinin karakteri, zevkleri, eğilimleri, dünya görüşü; içinde bulunduğu toplumun yapısı, kültürü, dili, gelenek ve görenekleri hakkında ipuçları verebilen çok önemli dil malzemeleridir (Karahan 2008: 2). Dolayısıyla kişi adlarının, dil dışında sosyolojik, psikolojik alanlarda da etkileri vardır. Dolayısıyla kişi adları, sadece sözcük düzeyinde yapısal bir ögeyi değil, birden çok değişkeni içerisinde barındırmaktadır. Örneğin Göktürkler Dönemi’nde Türkler öz Türkçe adları çocuklarına ad olarak verirken Uygurlar Dönemi’nde Çince ve Budizm çevresinden etkilenmiştir. Manihaizm Dönemi’nde Türkler devlet adamlarının adlarına Manihaizmin simgesi durumunda olan “ay” kelimesi eklenmeye başlamıştır. Ay Tengride Kut Bulmuş Külüg Bilge Kağan (789-790), Ay Tengride Ülüg Bulmuş Alp Kutlug Bilge Kağan (795-805), Ay Tengride Kut Bulmuş Alp Bilge Kağan(808-821), gibi hükümdarlar ve onların unvanları buna örnektir (Varis, 2004: 127). İslam dinini kabul eden Türklerde Arapça kökenli adlar da tercih edilmeye başlanmıştır. Örneğin İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in adını çocuklara verme geleneği başlamıştı. Cesaretin timsali olan Hz. Ali’nin adı, adaletin simgesi Hz. Ömer adı, sadakatin timsali Hz. Ayşe’nin adı Türk çocuklarının adları olmaya başlamıştır. Aşağıda yukarı her toplumun ya da milletin kendine has ad verme, ad koyma gelenekleri vardır. Binlerce yıllık bir geçmişe ve kültüre sahip Türklerde de ad verme gelenekleri ve törenleri vardır. Türkler ad verme geleneklerini ve törenlerini ciddiye almıştır. Türklerin kişilere nasıl ad verdiklerine dair ilk bilgilere Oğuz Kağan Destanı’nda ve Dede Korkut hikâyelerinde rastlamak mümkündür. Dede Korkut hikâyelerinde ad verme töresi, çeşitli hikâyelerde geçer. Hikâyelerin üçünde doğrudan ad verme, ötekilerde ad alma ve ad verme törenine göndermeler vardır. Boğaç Han, Dede Korkut Kitabı’nda, Dede Korkut’un bizzat gelip ad verdiği üç kahramandan (Boğaç Han, Bamsı Beyrek, Basat) biridir. Bu hikâyelerin bazılarında ad alma doğar doğmaz da gerçekleşmez örneğin Dirse Han’ın oğlu ile üç arkadaşı da bu meydanda aşık oynayacak çağa gelmiştir. Yani Dirse Han’ın oğlunun dünyaya gelmesinin üzerinden epeyce zaman geçmiştir ancak henüz bir kahramanlık göstermediği için adı yoktur. Hikâyede Boğaç Han’ın ad alması şöyle anlatılır:
“Boğayı meydana saldıklarında, oğlancıklar kaçar, ancak Dirse Han’ın oğlu kaçmaz. Boğa oğlana doğru gelir, oğlan boğa ile güreşir ve boğayı yenerek öldürür. Bunun üzerine Dede Korkut gelir, boğayı öldüren Boğaç Han’a ad koyar.” (Ergin, 1989).
Zamanla geleneklerde ve ad seçimindeki tercihlerde birtakım değişiklikler olması olağan bir durumdur. Günümüzde yukarıda anlatılan gibi ad verme törenin uygulanması pek olası gözükmemektedir. Zaman içinde Türklerin kişi adlarının kaynakları çeşitlenmiştir. Sedat Veyis Örnek (1995: 151-158) çocuklara verilen adlarının kaynaklarını birtakım temalarla ilişkilendirmiştir. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: Çocuğun doğduğu gün, yer, gün, ay, mevsim ya da gerçekleşen doğa olayları üzerine verilen adlar; yatırlar ve ziyaretlerle ilgili adlar; Tanrı’nın sıfatları, peygamberler ve peygamber yakınlarıyla ilgili adlar; tarihî kahraman ve siyasi liderlerle ilgili adlar; hayvanlarla, madenlerle, bitkilerle ilgili adlar; minnet, şükran, hayranlık ve dostluk duygularıyla ilgili adlar; ölmüş büyüklerle ilgili adlar; coğrafi ögelerle ilgili adlar; kozmik, göksel ve meteorolojik olaylarla, ögelerle ilgili adlar; manevi organlarla ilgili adlar; uyumlu adlar; modayla ve kültür değişmeleriyle ilgili adlar; yaşatıcı güçle ilgili adlar. Bu sınıflandırmanın daha fazla ayrıntılarına inilmesi de mümkündür. Bin yılı geçkin bir süredir Anadolu’da da vatan tutan Türklerin ad verme serüveni Türkiye Cumhuriyeti Dönemi’nde de çeşitli kültürel yansımalarla devam etmiştir. Teknolojik imkânların eskiye nazaran çok daha gelişmiş olduğu bu dönemde yeni doğan çocuklara verilen adların istatiksel durumu kayıt altına alınmıştır.
Tablo 1. Türkiye’de Bebeklere En Çok Verilen Kız Çocuk Adları: 1923-2020
Sıra 1923-1930 1931-1940 1941-1950 1951-1960 1961-1970 1971-1980 1981-1990 1991-2000 2001-2010 2010-2020
1 Fatma Fatma Fatma Fatma Fatma Fatma Fatma Merve Zeynep Zeynep
2 Ayşe Ayşe Ayşe Ayşe Ayşe Ayşe Ayşe Fatma Elif Elif
3 Emine Emine Emine Emine Emine Emine Emine Büşra İrem Ecrin
4 Hatice Hatice Hatice Hatice Hatice Hatice Hatice Kübra Merve Yağmur
5 Zeynep Zeynep Zeynep Zeynep Zeynep Zeynep Zeynep Elif Fatma Zehra
6 Şerife Şerife Şerife Sevim Sevim Hülya Özlem Esra Yağmur Eylül
7 Hanife Hanife Meryem Meryem Aysel Dilek Elif Zeynep Büşra Fatma
8 Meryem Meryem Hanife Fadime Meryem Filiz Yasemin Ayşe Zehra Azra
9 Sultan Sultan Sultan Sultan Hülya Yasemin Esra Emine Rabia Hiranur
10 Zehra Cemile Sevim Şerife Aynur Özlem Dilek Hatice Ayşe Nisanur
11 Havva Sevim Fadime Hanife Fadime Songül Tuğba Gamze Esra Ebrar
12 Hayriye Hayriye Cemile Aysel Sultan Meryem Derya Tuğba Hatice Ela
13 Cemile Fadime Zeliha Havva Ayten Arzu Hülya Ebru Emine Miray
14 Zeliha Zeliha Havva Cemile Leyla Elif Pınar Özlem Sıla Meryem
15 Elif Havva Hayriye Kadriye Hanife Aynur Songül Gizem Melike Defne
16 Gülsüm Zehra Elif Zeliha Şerife Sibel Meryem Rabia Beyza Asya
17 Naciye Elif Zehra Hacer Hacer Selma Sibel Yasemin Aleyna Nehir
18 Hava Naciye Hacer Ayten Havva Aysel Çiğdem Betül Kübra Öykü
19 Fadime Nazmiye Kadriye Zehra Sevgi Leyla Semra Sibel İlayda Asel
20 Hacer Döndü Döndü Hayriye Kadriye Sevgi Merve Hilal Meryem Derin
Tablo 2. Türkiye’de Bebeklere En Çok Verilen Erkek Çocuk Adları: 1923-2020
Sıra 1923-1930 1931-1940 1941-1950 1951-1960 1961-1970 1971-1980 1981-1990 1991-2000 2001- 2010 2010-2020
1 Mehmet Mehmet Mehmet Mehmet Mehmet Mehmet Mehmet Mehmet Yusuf Yusuf
2 Mustafa Mustafa Mustafa Mustafa Mustafa Mustafa Mustafa Mustafa Mehmet Ömer
3 Ahmet Ali Ahmet Ahmet Ahmet Murat Murat Ahmet Mustafa Mustafa
4 Alı Ahmet Ali Ali Ali Ahmet Ahmet Emre Ahmet Emir
5 Hüseyin Hüseyin Hüseyin Hüseyin Hüseyin Ali Ali Ali Furkan Miraç
6 Hasan Hasan Hasan Hasan Hasan Hüseyin Fatih Murat Emirhan Eymen
7 İbrahim İbrahim İsmail İsmail İbrahim Hasan Hüseyin İbrahim Enes Berat
8 İsmail İsmail İbrahim İbrahim İsmail İbrahim İbrahim Ömer Arda Mehmet
9 Osman Osman Osman Osman Ramazan İsmail Hasan Burak Emre Muhammed
10 Halil Halil Halil Ramazan Osman Hakan Gökhan Hüseyin Ali Ahmet
11 Süleyman Süleyman Süleyman Halil Murat Ramazan İsmail Yusuf Muhammed Ali
12 Yusuf Yusuf Yusuf Yusuf Metin Bülent Ramazan Furkan Ömer Ömer Asaf
13 Ömer Ömer Ömer Süleyman Yusuf Osman Ömer Hasan İbrahim İbrahim
14 Abdullah Abdullah Abdullah Ömer Ömer Ömer Serkan Fatih Eren Enes
15 Mahmut Kemal Ramazan Recep Süleyman Serkan Hakan Ramazan Hüseyin Emirhan
16 Salih Ramazan Kemal Yaşar Yaşar Yusuf Emrah Onur Hasan Muhammed Ali
17 Kemal Mahmut Yaşar Abdullah Halil Fatih Yusuf İsmail Mert Yiğit
18 Ramazan Salih İsmet Kemal Abdullah Metin Osman Hakan Burak Yunus Emre
19 Recep Yaşar Mahmut Mahmut Recep Adem Uğur Abdullah Berat Hamza
20 Mehmet Ali Bekir Salih Salih Kemal Erkan Adem Enes Yunus Emre Kerem
Tablo 1 ve Tablo 2 Türkiye’deki kişi adlarının resmini çok açık biçimde ortaya sermektedir. 97 yıllık süreçte erkek adlarında ve kız adlarında dikkati çeken özellik bu adların Türk-İslam kültürüne ait ögeleri barındırmasıdır. Cumhuriyet’in kuruluşundan 2020’ye kadar kız çocuklarına verilen en çok verilen ilk beş ad yaklaşık aynı biçimde seyretmiştir. Bu adlar şöyledir: Fatma, Ayşe, Emine, Hatice, Zeynep. Görüldüğü gibi bu kadın adlarından Fatma Hz. Muhammed’in kızı, Ayşe Hz. Muhammed’in eşi, Emine Hz. Muhammed’in annesi, Hatice Hz. Muhammet’in eşi, Zeynep ise Hz. Muhammed’in kızıdır. Bu adlar Türk toplumunun Hz. Muhammed’e olan sevgisini ve saygısını ortaya koymaktadır.
Cumhuriyet’in kuruluşundan 2020’ye kadar erkek çocuklarına en çok verilen adlar yaklaşık aynı biçimde seyretmiştir. Bu adlar şöyledir: Mehmet, Mustafa, Ahmet, Ali, İbrahim, İsmail, Hüseyin, Hasan ve Osman. Bu adlarda da görüleceği gibi Mehmet, Mustafa, Ahmet adları doğrudan Hz. Muhammed’in adları iken Ali, İslam’ı kabul eden ilk çocuk, Hasan ve Hüseyin Hz. Muhammed’in torunları; İbrahim, İsmail peygamber adları, Osman ise yine halife ve sahabe adıdır. Erkek adlarında da İslam kültürünün izlerini açık biçimde görmek mümkündür. Bununla birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100. yılına girerken son üç yılda görülen manzara ise şöyledir.
Tablo 3. Türkiye’de Bebeklere En Çok Verilen Kız ve Erkek Çocuk Adları
Kız Erkek
Sıra 2021 2022 2023 2021 2022 2023
1 Zeynep Zeynep Asel Yusuf Alparslan Alparslan
2 Elif Asel Zeynep Alparslan Yusuf Yusuf
3 Asel Defne Defne Miraç Miraç Göktuğ
4 Asya Zümra Zümra Ömer Asaf Göktuğ Ömer Asaf
5 Defne Elif Asya Eymen Ömer Asaf Miraç
6 Nehir Asya Elif Göktuğ Eymen Ömer
7 Azra Azra Elisa Ömer Ömer Kerem
8 Zümra Nehir Lina Mustafa Aras Eymen
9 Eylül Eylül Gökçe Aras Mustafa Metehan
10 Ecrin Ecrin Ecrin Ali Asaf Ali Asaf Aras
11 Meryem Elisa Masal Ahmet Kerem Muhammed
12 Lina Masal Meryem Ali Ali Mustafa
13 Eslem Meryem Eslem Kerem Çınar Ali Asaf
14 Masal Lina Eylül Poyraz Hamza Ali
15 Ebrar Ada Azra Hamza Metehan Atlas
16 Elisa Eslem Miray Muhammed Ahmet Muhammed Ali
17 Ela Ebrar Nehir Çınar Poyraz Hamza
18 Alya Ela Duru Mehmet Muhammed Ahmet
19 Zehra Miray Güneş Metehan Mehmet Poyraz
20 Miray Zehra Alya Muhammed Ali Muhammed Ali Çınar
Kız adlarının ilk sıralarında dinî karakterlerin adları ön plana çıkarken erkek adlarında farklı bir manzara ortaya çıkmaktadır. Zira 2021’de ikinci olup son iki yılda da birinci olarak çıkan erkek adı Alparslan’dır. Türkler için kutlu bir ad olan Alparslan hem Anadolu’nun Türklere yüzyıllar önce açılmış olan kapılarını perçinleyip Anadolu’yu Türklerin yurdu yapan komutan ve hükümdar Sultan Alparslan’ın adı hem de Türk milliyetçiliği düşüncesinin halkla bütünleşmesini sağlamak için yeri geldiğinde işkenceyi ve hapishaneyi göze alan ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki siyasetin yaklaşık 60 yılına damgasını vuran büyük Türk milliyetçisi Başbuğ Alparslan Türkeş’in adıdır. Erkek adlarında dikkat çeken öteki adlar da Göktuğ ve Metehan’dır. Türkler Cumhuriyet’in 100. yılında din etkisiyle tercih ettiği adlara devam ederken eski Türkçenin izlerini taşıyan adlara da eğilim göstermektedir.
Sonuç olarak kişi adları millî kimliklerin en önemli ögelerindendir. Aslında ait oldukları milletlere ait kültürel, ailevi, tarihî bağları yansıtır. Adlar, o milletin kim olduğunu, tarihte neler yaşadığını gösteren özet niteliği taşıyan kimlik ögeleridir. Türklerin Anadolu’da çağlar boyu kullandıkları adlar Türklüğün tapu kayıtlarıdır. Zira mezar taşlarına kazınan kişi adları bir milletin orayı yurt tuttuğunun temel göstergelerindendir. Anadolu’daki mezar taşlarımızda duran adlarımızın nice bin yıllar daha durabilmesi için gelecek kuşaklara vereceğimiz adların öneminin iyi bilinmesi millî bir gerekliliktir.
Kaynakça
Abdurrahman Varis. "Türklerin ad koyma gelenekleri üzerine bir inceleme." Milli Folklor 61.: 2004. ss.124-133.
Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 1989.
Sedat Veyis Örnek, Türk Halkbilimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995.
Leyla Karahan, “Türkçede Dini Anlamlı Bazı Kişi Adlarını Ekle Değiştirme Geleneği”, 51st Meeting of the Permanent International Altaistic Conference, Romanya (Bükreş), 2008. http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/Leyla_Karahan_Kisi_Adlari.pdf
Tablo 1 ve Tablo 2 kaynak: https://nvi.gov.tr/kurumlar/nvi.gov.tr/Genel_Mudurluk/istatistikler/2001_2010Tarihleri_Arasinda_En_cok_Verilen_isimler.pdf
Tablo 3 Kaynak: https://nip.tuik.gov.tr/?value=YeniDoganIsimleri