TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİNİN 12 EYLÜL KAVŞAĞI: AMERİKAN BELGELERİ DARBE HAKKINDA NE ANLATIYOR?

Anasayfa / Makaleler

17 Ekim 2015 16:09

Okunma

6141

Tweet

Giriş
2013 yazında Mısır’da, 2014’te de Tayland’da gerçekleşen darbelerin hâlen değişik düzeylerde hissedilen etkileri, demokratik süreçleri kesintiye uğratan askerî müdahalelerle ilgili akademik çalışmaların derinleştirilmesine duyulan ihtiyacı bir kez daha hatırlatmaktadır. Ayrıca, uzman sıfatıyla katkıda bulun­duğum TBMM çatısı altındaki araştırma komisyonunun^[1] ve Kenan Evren dâhil dönemin başrol oyuncularının sanık sandalyesine oturtulduğu ilgili da­vanın da gösterdiği gibi, 12 Eylül Darbesi Türkiye’nin aktif siyasi hafızasında­ki özel yerini korumaktadır. Aradan geçen uzun zamanda, çeşitli yönleriyle darbeyi ve muhtelif alanlardaki etkilerini ele alan azımsanamayacak miktarda çalışma yapılmış bulunmaktadır. Ancak, darbe hakkında ilk günden itibaren sorulmakla birlikte, belki de yaşananların doğası gereği, cevabı kesin biçimde verilemeyen sorular hâlâ mevcuttur. ABD’nin 12 Eylül’le ilişkilerinin boyutla­rı, söz konusu soru listesinin ilk sırasında yer almaktadır. Bu çalışmayla, daha önce “gizli” ve “çok gizli” kategorilerinde tasnif edilmişken Amerikan kanunla­rı gereği aradan belirli bir zaman geçtikten sonra açıklanmış, orijinalleri Jimmy Carter Presidential Library ve US National Archives’ta yer alan belgelerdeki verilere dayanılarak henüz nokta konulmamış tartışmaya katkıda bulunmak hedeflenmektedir. 1979’dan başlayıp darbe sonrasına kadar uzanan dönem­de Amerikan yönetimi içindeki yazışmalardan oluşan belgelerdeki veriler, son sözün söylenmesi için yeterli olmamakla birlikte savunulagelen bazı argüman­ları güçlendirirken diğerlerini ise zayıflatmaktadır.
Belgelerin değerini tartabilmek için, Carter yönetiminin işleyiş biçimin­den ve yazışmalardaki isimlerin karar alma mekanizmaları üzerindeki ağır­lıklarından kısaca bahsetmek yararlı olacaktır. ABD Başkanı Jimmy Carter’ın dış politikayı nasıl ve hangi mekanizmalarla yönettiği sorusuna cevap aranan çalışmalarda, bir tarafta Dışişleri Bakanı Cyrus Vance, diğer yanda ise bu ma­kalede kullanılan belgelerde sık sık karşılaşılan Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski’nin yer aldığı iki güçlü merkez arasındaki rekabete dikkat çekilmektedir. SALT gibi çok önemli stratejik meseleler başta olmak üzere^[2], Brzezinski’nin Carter’ın kararlarını etkileme gücünde zaman ilerledikçe ar­tış yaşandığı kabul edilmektedir. Özellikle 12 Eylül Darbesi’ne denk düşen son dönemde Brzezinski, ikili dengede bariz biçimde etkin bir konuma gelmiştir^[3]. Jimmy Carter’ın daha yakın bir zamanda, 2013’te yazdıkları, Brzezinski’nin bu ağırlığını teyit eder mahiyettedir:
“(Brzezinski) kendisini ve beni desteklemek üzere mükemmel bir kadroyu bir araya getirmişti. Zbig, elbette çoğu bilginin ve tavsiyenin doğrudan kaynağı idi. Her sabah, takvimlendirilmiş ilk toplantım onunla Günlük Başkanlık Özetini getirdiğindeydi. O, genellikle gün boyu başka toplantıların da parçası olurdu. Belirli bir konu hakkında özel bilgiye ihtiyaç duyulduğunda, kendi personelinin uygun üyelerini ve yönetimin diğer üyelerini getirirdi. Çok etkin bir yöneticiydi ve hayli verimliydi.”^[4]
Mercek altına yatırılacak yazışmaların merkezindeki diğer önemli isim Paul Henze, karar alma mekanizmasına Brzezinski’nin Carter’ın satırlarında işaret edilen personeli arasında dâhil olmuştur. Brzezinski, karar alma süre­cindeki etkisine “nihayetinde kazanan, bürokratik yakın dövüşçü” ifadesiyle işaret ettiği^[5] Henze’den Başkan Carter’a sunduğu Türkiye hakkındaki notlarda da bilgilerinin kaynağı olarak bahsetmektedir.^[6]
Henze’nin, ilk kez 1950’lerin başında tanıştıkları^[7] Brzezinski’ye, 1974-77 yıllarında CIA’in istasyon şefliğini yaptığı Ankara Büyükelçiliğindeki görevi­nin sonlarına doğru Türkiye hakkında analizler yolladığı bilinmektedir.^[8] Nite­kim Henze, daha sonra Ulusal Güvenlik Konseyinde (UGK) Brzezinski’ye bağlı olarak çalışmış ve Türkiye’yi izlemeyi sürdürmüştür. Carter döneminde yapı­lan düzenleme ile Ulusal Güvenlik Konseyi, iki daimî komiteye dayalı bir çalış­ma düzeni benimsemiştir. Henze, bunlardan Özel Koordinasyon Komitesinin çatısı atında faaliyet gösteren Türkiye ile ilgili Çalışma Grubunda (SCC Wor­king Groupon Turkey)önemli görevler üstlenmiştir. Dışişleri Bakanlığı, Sa­vunma Bakanlığı ve CIA’den katılımlarla Henze başkanlığında toplanan Tür­kiye Çalışma Grubunda askerî ve istihbari meselelerin de konuşulduğu, ince­lenen belgelerde kaydedilmektedir^[9]. Henze’nin Brzezisnki’ye yazdığı notlarda UGK çatısı altındaki çalışma gruplarının “örtülü operasyonlar” planladığın­dan da bahsedilmektedir.^[10] 29 Nisan 1980 tarihli bir UGK belgesindeki ifade­ler, Henze’nin Başkanlık onayıyla örtülü operasyonlar, etki ajanlığı faaliyetleri vb. de planlayan sistemin etkili bir parçası olduğunu açıkça göstermektedir.^[11]
Uzun yıllar boyunca Türk kamuoyundaki tartışmalarda ABD’nin 12 Eylül’le ilişkisi Henze’ye atfedilen “Our boys did./Bizim çocuklar yaptı.” ifadesiy­le kurulagelmiştir.^[12] Beyaz Saray yazışmalarının teyit ettiği önemli bürokratik konumu, parmakların niçin bir başkasını değil de Henze’yi işaret ettiği soru­sunu cevaplamaktadır. Nitekim Henze de Türk gazetecilerin darbeyle ilgili değişik vesilelerle uzattıkları mikrofonları garipsememiş, kimi zaman çelişkili açıklamalar yapsa da darbeyi memnuniyetle karşılayan bir Beyaz Saray fotoğ­rafı koymuştur.^[13]
Henze’ninkiler gibi kamuoyuyla paylaşılmış hatıraların varlığı ve belgele­rin üzerlerindeki gizlilik kaldırılmadan önce zaten Amerikan ulusal çıkarları bakımından gözden geçiriliyor oluşu, ister istemez şu soru çiftini de berabe­rinde getirmektedir: Özel filtrelerden geçmiş belgelerde, hatıralarda yer alan bilgilerin ötesinde ne bulunabilir? Yazışmalar, Paul Henze’nin görevi sıra­sında değişik bağlamlarda tam da bu soru çiftini Beyaz Sarayın gündemine taşıdığını göstermektedir. Henze, 4 Eylül 1979’da Brzezinski’ye, CIA ve Dı­şişleri Bakanlığının “İran’daki Kürtlere Sovyetlerin yardım ettiğine dair delil yok.” gibi ifadelerin yer aldığı raporlarını eleştiren bir not yazmıştır. Henze’ye göre, gizli ve akıllıca yapılan “örtülü operasyonlar” hakkında kesin delile ula­şılamaz. “Biz bile böyle bir incelikle örtülü operasyonlar yapabiliyorduk ve delilleri ortadan kaldırmak hususunda başarılı olduğumuz için gün ışığına hâlâ hiç çıkmamış bazıları, (örtülü operasyonlar) geçmişte yapıldı.” Bu yüzden Henze’ye göre, açık ve kesin bir “delil” mevcut değil diye örtülü operasyonu yok saymak, bedeli ağır bir naifliktir.^[14]
Bu farkındalıkla, herhangi bir naifliğe düşmemek için gerekli kısıtlamalar yapılarak belgeler üzerindeki gizliliğin kaldırıldığının varsayılması gerekmek­tedir. Acaba buna rağmen, belgeler bir şey söyleyebilir mi? Makalede yazış­maları mercek altına yatırılacak Henze’nin farklı bir bağlamda bu soruyu da cevapladığı görülmektedir. Henze, 1957 tarihli Türkiye ve Yunanistan’ı ilgilen­diren belgelerin gizliliklerinin kaldırılmasına itirazlarını şöyle iletmiştir: “Ge­nel olarak, bilgilerin çoğu kendi kendine mantık yürütme, hatıralar, basın vb. yollarla kademeli olarak açığa çıkıp bilinir hâle gelse de bu türden belgelerin ad hoc ve rastgele resmen açıklanması bana yanlış ve bir kriter olarak uygu­lamamız gereken ulusal çıkarlarımıza ters gözüküyor.”^[15] Geçmiş hakkında id­dialarda bulunabilmek için, tüm sınırlılıklarına rağmen gizlilikleri kaldırılmış belgelerin hatıralara ve diğer bilgi kaynaklarına nazaran daha özel dayanaklar oluşturduğu varsayımı, bu çalışmayı da motive eden unsurlar arasında yer al­maktadır.
12 Eylül-ABD İlişkisine Dair Temel Senaryolar
Türkiye’de ABD’nin 12 Eylül’le ilişkisi, popüler siyasi analizlerden akademik yayınlara uzanan geniş bir yelpazede şu üç ana ihtimal etrafında tartışılagelmiştir: Darbeyi ABD yaptırmıştır; ABD darbenin şartlarını hazırlamıştır; ABD darbenin olacağını görmüş ve bunu engellememiştir. İlk iki senaryo, Washington’u 12 Eylül’ün baş aktörü hâline getirmekte, darbeyi fiilen gerçekleştirenleri Amerika’nın hedefleri için kolaylıkla kullandığı araçlara dönüştür­mektedir. İlk senaryonun zımnen varsaydığı ABD’nin TSK üzerindeki mutlak egemenliği, ikincide ülkeyi kasıp kavuran terör hadiseleri vb.nin organizasyo­nunu yapabilme kudretini de kapsamaktadır. Amerikan gücünün sınırlarını daha mütevazı bir çerçevede çizen üçüncü yaklaşım, Washington’u darbenin faili olduğu için değil, demokrasiye sahip çıkmadığı için eleştirmektedir.
Muhtelif ara renklere sahip bu üç senaryonun ortak tarafı, o tarihlerde Türkiye’de gerçekleşecek bir darbenin Amerikan çıkarlarına uygun olacağı varsayımıdır. Bunu desteklemek için öne sürülen argümanlar dizisinin ilk sı­ralarında ise ABD’nin 12 Eylül’e yakın tarihlerde Şili,^[16] Arjantin,^[17] Pakistan,^[18] Güney Kore^[19] ve Bolivya’daki^[20] darbelerle olduğu iddia edilen ilişkileri yer al­maktadır. Şu sorunun makuliyeti savunulmaktadır: Aynı dönemde başka ül­kelerde adı darbelere karışan ABD, niçin Türkiye’de de 12 Eylül fotoğrafının parçası olmasın?
Yukardaki sorunun olağan şüpheliye dönüştürdüğü ABD’nin darbeden umabileceği düşünülen çıkarları ise temelde jeopolitik niteliktedir. Bu yakla­şıma göre, İran’da Şah’ın devrilmesi ve Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgali Türkiye’nin önemini artırmış, istikrarsızlaşmasını ya da çizgi değiştirmesini kabul edilemez hâle getirmiştir. Sovyetlerin Afganistan’ı işgal ederek Soğuk Savaş’ı tırmandırdığı bir atmosferde Washington, İran’ın boşalttığı yeri de dol­duracak bir Türkiye görmek istemiştir. Ancak, o tarihlerde Türkiye’den yapıl­mak istenen U-2 uçuşları, Çevik Kuvvet ve Yunanistan’ın NATO’nun askerî kanadına dönüşü, İran’daki yeni rejimin hemen tanınması gibi bazı önemli so­runlar bulunmaktaydı. Darbenin ardından ise bu sorunların bir kısmı hemen çözülmüş, SEİA onaylanmış ve ABD’nin desteği ile kolayca dış kaynak bularak tüketim malları tedarikindeki dar boğazı aşabilen askerî yönetim, halk deste­ğini arkasına alabilmiştir.^[21]
Darbeyi yapan orduyu “başkaları tarafından planlanan bir süreçte kendi­sine biçilen misyonu farkında olarak veya olmayarak yerine getiren bir araç"^[22] konumuna indiren açıklama modelini eleştiren akademisyenler bile ABD’nin 12 Eylül’le dolaylı biçimde ilişkili olabileceğine dair ihtimalleri gerçekçi bul­maktadır. ABD’nin Amerikan karşıtı partileri de iktidara taşıyabilecek demok­ratik süreçlerin sürprizlerindense dünyaya güvenlik penceresinden bakan, Batı bloğuna sadık az sayıda generalin iktidarını tercihe şayan bulabileceğin­den ve bu yüzden de bazı generallere “sinyaller" gönderilebileceğinden bah­sedildiği görülmektedir.^[23]
Söz konusu döneme ait Beyaz Saray yazışmalarından erişilebilir olanlar, 12 Eylül’e ilişkin yukarıda kısaca işaret ettiğimiz hatıra, değerlendirme ve tah­minleri somut verilerle sınama doğrultusunda adım atmamıza imkân vermek­tedir. Bu makalede, belgelerden yola çıkılarak şu iki sorunun cevabı arana­caktır: ABD, darbeden haberdar mıydı? Beyaz Saray, 12 Eylül Darbesi’ni hangi perspektiften yorumladı?
ABD, 12 Eylül’den Haberdar Mıydı? Beyaz Saray Darbeyi Nasıl Yorumladı?
Darbeye Washington cephesinden bakıldığında dikkati ilk çeken noktalardan biri, 1980’in 12 Eylül gününe ait açık kayıtların suskunluğudur. Carter’la ilgili yapılan çalışmalardaki kronolojilere göre, 12 Eylül 1980 günü Beyaz Sarayın gündeminde Türkiye yer almamıştır.^[24] Aynı durum, Carter’ın darbeden otuz yıl sonra, 2010’da yayınladığı günlükler için de geçerlidir.^[25] Soğuk Savaş de­vam ederken NATO’nun Sovyet sınırındaki çok önemli cephe ülkesinde as­kerî darbe ile yönetimin değişmesi, Amerikan Başkanının sıradan konuşma notlarının hazırlık çalışmalarından bile söz edilen günlüklerde tek satırlık yer bulamamıştır. Oysa Beyaz Saray yazışmalarında Orta Doğu’da darbelerle ger­çekleşen yönetim değişikliklerinin yakından izlendiğini gösteren bulgulara rastlanmaktadır. Örneğin, 12 Mart 1980’de Situation Room’daki NSA perso­nelinden Brzezisnki’ye iletilen Suudi Arabistan’la ilgili notta “Bir Suudi askerî darbesi ihtimali artacak... Modernleşmenin maruz bıraktığı gerilimlerle birlik­te diğer Suudi sosyal unsurlarla irtibat hâlinde bir askerî darbe ihtimali hesap dışı bırakılamaz.”^[26] denilmektedir.
Henüz gerçek aktörleri ortaya çıkmamış olsa bile yapısal dönüşümlere dik­kat ederek darbe ihtimallerini gündemine alan bir stratejik aklın sıcak askerî müdahaleye arkasına dönmesini doğal kabul etmek hiç kolay değildir. Ancak darbeden haberdar, darbecilerden de emin bir Beyaz Saray’ın böylesine an­lamlı bir rahatlığa sahip olabileceği düşüncesi, bu anormal durumun akla en yakın açıklaması olarak gözükmektedir. Nitekim aşağıda ele alınacağı üzere, Beyaz Saray yazışmaları da şaşırtıcı olmayan bir manzara koymaktadır.
Henze; 30 Ocak 1978 tarihli notunda, Türkiye’ye Amerikan yardımının azalmasının yarattığı hoşnutsuzluğu Brzezinski’ye aktarırken “4-5 yıllık vade­de” Ankara’yı Washington’dan koparacak bir darbenin yaşanabileceğini söyle­mektedir. ABD, gerekli adımları atmazsa “Şu andan dört ya da beş yıl sonra, bir binbaşılar ya da albaylar grubu Türkiye’de yönetimi ele alacak ve SSCB ile it­tifak edecekler.”^[27] Diğer belgelerle birlikte ele alındığında, Henze’nin ABD’den hoşlanmayan “genç subaylara” dikkat çekmesinin, üst rütbeliler tarafından emir komuta zinciri içerisinde gerçekleştirilecek bir darbeye Beyaz Sarayın “istikra­rı sağlayıcı” müdahale olarak bakmasını kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır.
Bu tarihten yaklaşık bir yıl sonra, 1979 yılı Ocak’ında, Türkiye’de bir askerî darbe ihtimalinin bu sefer en üst düzeyde değerlendirme konusu yapıldığı gö­rülmektedir. Brzezinski’nin Başkan Carter’a sunduğu raporda, Henze’nin Tür­kiye ziyaretinin ardından kendisine aktardığı bilgilere referansla şu ifadeye yer verilmiştir: “Türk ordusu tarafında siyasete doğrudan müdahale etme yönün­de müşterek bir eğilim yok... Ecevit, Kıbrıs’ı ve Yunanistan’la problemleri çöz­mek için öncelikli çaba sarf etmek üzere kendisini adamaya ikna edilebilir."^[28] Orduda siyasete müdahale yönünde müşterek bir eğilimin bulunmayışı, bazı eğilimlerin varlığına da işaret etmektedir. Nitekim Carter’a sunulan belgede alıntılanan, Henze’nin Brzezinski’ye verdiği raporda yukarıdaki ifadeyi şu nok­taların vurgulanması tamamlamaktadır:
“Ancak üst düzey subaylar üç önemli kaygıya sahip: a) İçerde ve dışarda kulla­nılmak üzere silahlı kuvvetlerin etkinliğini güvenilir hâlde tutma yetenekleri. b) Eğer genel siyasi ve ekonomik durum ciddi biçimde bozulursa siyasi sürece mü­dahale yönünde ciddi çabalara kaynaklık etmesi muhtemel orta düzey subay sınıfının zihniyeti. c) General ve amiralleri, otoritelerinin aşınacağı ve askerî gereklilikleri yerine getiremeyebilecekleri korkusuna sevk eden, ülkenin sivil ve askerî liderlikleri arasında büyüyen uçurum.”^[29]
Birkaç ay sonra, Türkiye’de bir darbe ihtimali Beyaz Sarayda yeniden dile getirilmiştir. Henze; 24 Nisan 1979’da Brzezinski’ye yazdığı notta, Ocak ayın­daki raporunu işaret ederek şunları söylemektedir:
“Türkiye ile ilgili olarak geçen kış korktuğumuz en kötü (şey) gerçekleşiyormuş gözüküyor: Ciddi siyasi bozulma. Süreç, eğer daha ileri giderse kendi kendisini beslemeye başlayacak. Bundan hâlâ bir miktar uzak olsak da yegâne çözüm, askerî müdahale olabilir... Ecevit’e fazla açık destek, onu yalnızca daha fazla zayıflatacak ve Demirel’i yakında ihtiyaç duyabileceğimiz bir zamanda yabancılaştırabilecek.”^[30]
1979 Mayıs’ına ait yazışmalardan ise muhtemel bir darbenin aktörle­rinin oluştuğu ve ABD ile temasa geçtikleri anlaşılmaktadır. Henze, yine Brzezinski’ye yazdığı bir notta şu ifadeleri kullanmaktadır: “Ordu yanlısı darbe tertipleyicisi olması muhtemel bir grup Spiers’la (ABD’nin Ankara Büyükelçi­si) ilişkiye geçti. (O) mesafesini korudu.”^[31]
Görüldüğü gibi, 1978 sonu ile 1979 yılı başına denk gelen dönemde Henze’nin Türkiye gezisi ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin tutumuna ilişkin de­ğerlendirmelerle başlayan darbe ihtimaliyle ilgili yazışmaların seyri, belli bir doğrultuda evrilmiştir. Önce, hangi şartlarda darbe olacağı sorusu üzerinde muhtemel aktörler mercek altına yatırılarak düşünülmüştür. Ardından, darbe­yi ortaya çıkaracak şartların gerçekleşmekte olduğu değerlendirmesi, darbeyi çözüm sayan bir mercekten yapılmıştır. Bundan hemen sonra ise muhtemel bir darbenin fiili aktörleri olabilecek gruplar sahneye çıkmaya başlamıştır.
1979 yılının Ağustos ayına gelindiğinde ise CIA tarafından hazırlanan Türkiye ile ilgili bir istihbarat raporunun Beyaz Saraydaki ilgili birimlere da­ğıtıldığı görülmektedir. “Turkey: The Social and Economic Dimensions of a Crisis” başlıklı raporda, Türkiye’nin bir iç krizle boğuştuğuna, bu krizin ülke­nin uzun vadeli istikrarını dolayısıyla da NATO’nun doğu kanadı bakımından Ankara’nın güvenilirliğini tehdit ettiğine işaret edilmektedir. Raporda temel meseleler olarak nüfus artışı, göç ve şehirlerin büyümesi, geleneksel İslam, dinî reform çabalarına karşı direniş, mezhep çatışması, orta sınıfın yükseli­şi, kırsal bölgelerin siyasi gücü, Kürt ayrılıkçılığı, ekonomik sorunlar, işsizlik, gelir dağılımındaki sorunlar, tarımın ihmal edilmesi gibi bir dizi başlığa yer verilmektedir.^[32]
Aktüel bir resim çekmenin ötesinde, ülkeyi gelecek on yılda mevcuttan farklı biçimde yönetmesi gerekecek bir iktidarın arzu edilen yol haritasını tartışıyormuş havasına da sahip olan raporda, özetle şu sonuçlara ulaşılmaktadır:
“Sosyal gerilimler, Türkiye’nin demokratik kurumlarını zorlamayı sürdürecek. Ekonomik şartlar kötüleşmeye devam ettikçe hoşnutsuzlukların büyümesi muhtemel. Umutsuz işsizlik fotoğrafı hâlihazırda siyasi şiddeti besler vaziyette. Döviz ihtiyacı, ekonomik büyümenin başlıca sınırlayıcısı olacak ve Türkiye’nin mali evini düzene sokmak için gerekli, hazzedilmeyen kemer sıkma politikaları büyük siyasi zorluklar çıkaracak. Yüksek nüfus artışı, Türkiye’nin sorunlarını yoğunlaştıracak. Artış oranı, mevcut nüfusu 1990’a kadar yaklaşık üçte bir nispetinde çoğaltacak. Bu artışın meydan okumasını karşılayabilmek, kaynakla­rın daha etkin dağılımına erişebilmek ve gelişmekte olan iş gücüne istihdam sağlamak için Türkiye’nin ekonomik kalkınma kalıplarında temel değişimlere ihtiyaç var. Ancak sosyal ve siyasi parçalanma böyle değişimleri yapma çaba­larını engelleyecek.”^[33]
Beyaz Saray yazışmalarının üzerlerinden gizlilik kaldırılan bölümlerinde, Türkiye’de bir askerî müdahale ihtimali yaklaşık bir yıllık suskunluktan sonra yeniden ortaya çıkmaktadır. 25 Temmuz 1980’de, Henze, Brzezinski’ye şunları yazmıştır:
“Türk siyasi sürecine askerî müdahaleyle ilgili her rapordan şüphe etmeliyiz... (İh­tiyatla yaklaşmalıyız.) Bu söylendi, Türk askerî liderliğinin siyasi süreci etki­lemek için artan bir kasıtla kendisini ortaya koyduğundan şüphe olamaz. Biz, muhtemelen siyasi liderliğin gelecek birkaç hafta içinde bir Başkan seçmeye zor­landığını göreceğiz. Eğer yeni Başkan General Sancar olursa, daha ihtiyatlı bir askerî baskının (ortaya çıktığını) göreceğiz. Ancak bu doğrudan askerî müdaha­le ya da yönetime el koymak şeklini almayacak. Vazifesinin fazlasıyla başında­ki, ülkenin güvenine sahip kıdemli Türk askerî liderliği, görece daha kıdemsiz subayların başına buyruk isyanlarını (buna dair hiçbir işaret yok) engelleyerek anayasal süreçlerin daha etkin biçimde işleyişini sağlamak için Demirel ve Ece­vit üzerinde daha zarif bir baskı kompozisyonu uygulayacaktır. Askerî hedefler, ordu ve polisin terörizmle mücadelesine imkân veren dişli yasaların çıkarılma­sı, belki askerî hukukun tüm ülkeye genişletilmesi ve belki parlamentoya bir çoğunluk hükûmeti getirecek seçimlerin bu kış yapılmasının kabul ettirilmesi olacak.^[34]
Peki bu ihtimal gerçekleşmez, ordunun istediği olmazsa Türkiye’yi nasıl bir gelecek beklemekteydi? Henze, bu soruyu cevaplarken bir darbenin yapılabi­leceğini, bunun da aslında ‘iyi’ olacağını Brzezinski’ye açıkça yazmıştır:
“Sonuçta askerî liderlik doğrudan müdahaleden kaçınacak biçimde durumu yönlendirmeye çalışacak olsa da, Ecevit’in kilitleme taktikleri ya da Demirel-Ecevit uzlaşmazlığından kaynaklanan topyekûn bir siyasi felç, ordunun par­lamentoyu feshetmek, geçici bir hükûmet kurmak ve erken seçimlere nezaret etmek için hükûmete geçici olarak el koyacağı bir çıkmaz üretebilir. Bu, kötü bir şey olmak zorunda değil. Eğer ordu, anayasayı da askıya alır ve sürekli çıkmaz­lara sebep olan zayıflığının giderilmesi hususunda ısrar ederse; bu, aşılamazlığı yıllardır ispatlanmış bir sorunun üstesinden gelinişinin iyi bir yolu olabilir. Türkiye’de herhangi bir düzeyde gerçekleşecek bir askerî müdahale Carter yö­netimi için bir sorun olacaktır... Doğru ya da yanlış, yönetim bazı muhalifleri ta­rafından bir diğer değerli müttefikin demokrasinin terk edilmek zorunda kalın­dığı noktaya kadar dejenere oluşuna izin vermekle suçlanacaktır. Ancak diğer taraftan, eğer askerî müdahaleye karşı eski moda bir öğretmen edası takınır ve yardımı askıya alır ya da Türkiye ile işbirliğimizi bir bakıma azaltırsak bu cid­di bir yanlış olur. Biz, eğer ordu müdahale ederse bunun demokrasiyi yıkmak için değil onu restore etmek ve daha yaşayabilir hâle getirmek için olacağından emin olabiliriz. Türkiye, Kore değil.”^[35]
Beyaz Saray yazışmalarında, Türkiye’yi Ulusal Güvenlik Konseyi adına ta­kip ederken çok sayıda kişi ve çevre ile doğrudan ilişki kuran bir aktör şeklin­de resmedilen Henze’nin analizini de bu temaslara dayandırıyor oluşu gayet doğaldır. Brzezinski’ye sunulan nottaki iki ihtimalli güzergâh, darbeyi Was­hington nezdinde aklileştirebilecek rafine bir ikna çabasını yansıtmaktadır. Ordunun ilk tercihinin darbe değil siyasi sürecin dolaylı biçimde etkilenme­si olduğu vurgulanarak daha çok iktidara erişmek için hükûmeti devirmek isteyen bir cuntadan söz edilemeyeceği gösterilmeye çalışılmaktadır. “Genç subaylar” göndermesi, ordunun emir komuta içinde gerçekleştireceği bir darbeden daha kötüsünün de mümkün olabileceğini ima etmek suretiyle 12 Eylül’ü yapacak kadroyu makul muhataba dönüştürmektedir. Henze’nin bilgi notunda muhtemel bir darbenin erişmek isteyeceği hedefler, Amerikan siyasi kültürünün nirengi noktaları ve Türkiye ile ilgili çıkar algılamaları gözetile­rek sıralanmaktadır. Hükûmeti devirip yeni bir Anayasa yaparak Türkiye’nin ABD’yi de rahatsız eden temel sorunlarını çözüm yoluna koyacak, ancak aynı zamanda da iktidarı seçimlerle gelecek demokratik hükûmete hızla devre­decek iyi niyetli bir girişim tasvir edilmektedir. Beyaz Saray’a yapılan tavsiye, darbe yüzünden ilişkilerin bozulmaması, yardımların aksatılmamasıdır.
Henze’nin sonraki aylar boyunca yazdıklarında, darbeyi diğer yolların tü­ketilmesiyle ulaşılacak, alternatiflerine göre iyi bir seçenek sayan bu mantığın korunduğu görülmektedir. Henze, 12 Eylül gününe kadar diğer seçeneklerle ilgili gelişmelerin takip edildiğini gösterecek, ancak darbe gerçekleştiğinde de yukarıdaki tekliflerini tekrarlayacaktır. Örneğin 15 Ağustos’ta Brzezinski’yi, erken seçim tartışmalarından şöyle haberdar etmiştir:
“Dinî parti, resmen Ekim’de seçim çağrısı yaptı; Demirel zaten bunu istediğinden önümüzdeki hafta parlamentoda (seçimleri) takvimlendirmek için gerekli oy alınabilir; (bu) çok pozitif bir gelişme olur.”^[36]
27 Ağustos’a gelindiğinde ise tüketilmesiy­le darbenin önünü açacak seçenek hakkında şunları söylemektedir:
“Hâlâ bir ihtimal olan erken seçimlerle ilgili siyasi manevralar devam etmekle birlikte elçiliğimiz tarafından (sonuca) daha az şüpheyle yaklaşılmaktadır.”^[37]
Darbe gününe gelinirken Amerikan sisteminin çok merkezliliğinden kay­naklanan bir kriz, siyasilerin ve askerlerin ortak reflekslerini Beyaz Sarayın gündemine taşımıştır. 5 Eylül’de ABD’nin Ankara Büyükelçisinden gelen mesajda, Türkiye’ye tahsis edilen kredideki 50 milyon dolarlık azalmanın te­mas kurulan değişik düzeylerdeki siyasi ve askerî yetkililer tarafından nasıl tepkiyle karşılandığı ifade edilmektedir.^[38] 8 Eylül’de Henze, bunun yaratacağı mahzurları yine siyasi ve askerî yetkilileri birlikte özne kabul ederek anlat­mıştır:
“Basit bir sonuç aşikar: Türklerin düşmelerine izin veriyoruz ve onlar şimdi bununla ilgili ses çıkaracaklar. Daha da kötüsü, konumumuzu destekle­mek için gücümüz dahilindekiherşeyi yaptığımızı iddia ettiğimiz bir zaman­da dünyanın bu kısmındaki kendi stratejik çıkarlarımıza hizmet etmiyoruz.”^[39]
Henze, 12 Eylül’le ilgili tartışmalarda darbenin gerekçeleri arasında sayılan bazı konulara somut olarak işaret etmek suretiyle kredi kesintisine itiraz et­mektedir:
“Mesele, dünyanın bu tarafındaki en acil önceliklerimizden birine olumsuz te­sir edebilecektir: Yunanistan’ı NATO’ya geri almak—Türk siyasiler ve askerî liderlerin Yunanistan’ı içeriye geri getirmek için ülkelerinin çıkarlarından fedakârlıkta bulunmadıklarını göstermelerini mümkün kılarak (sağlanacak) Türk işbirliği olmaksızın başarılamaz.”^[40]
Henze, Demirel’in zor durumda olduğunu, ancak koltuğunu koruyabilirse en geç Haziran’da yapılacak seçimlerde bazı siyasi/anayasal reformları gerçek­leştirebilecek güçle iktidara dönebileceğini söylemiştir. ABD’nin çıkarlarını ise bu anayasal reformların yapılmasını desteklemek ve Türkiye’deki siyasi iklimin “1979 ve 1980’de organize ettiğimiz ekonomik kurtarma operasyonlarının hâlihazırda kendini ispatlayan güzel sonuçlarını tehlikeye atacak noktaya kadar bozulmasına” izin vermemek olarak tarif etmiştir. Darbeden dört gün öncesi­ne tarihli belgedeki şu sözler de önemlidir:
“Türkiye’deki en önemli insanlar için hiçbir şey bir devletin en temel nitelikteki ihtiyaçlarını karşılama iradesi­nin güçlü biçimde gösterilmesinden daha önemli değil. (Devletin) askerî gü­cünü garanti eden (ihtiyaçlar)… Biz, çok önemli bir zamanda taahhütlerimizle ilgili şüpheler doğuruyoruz.”^[41]
Henze’nin “önemli adamlar” diye andığı kadro yönetime el koyduğunda, Beyaz Saray’da hızlı bir değerlendirme trafiği yaşanmıştır. 12 Eylül günü, Henze’nin Brzezinski’ye yazdığı notta meşhur “Bizim çocuklar yaptı.” ifadesi kelime kelime okunamasa da bu sözün pekâlâ söylenmiş olabileceğini düşündürten güçlü bir “darbe müdafaası” ile karşılaşılmaktadır. Henze, izlerinin bir kısmı belgeler üzerinden sürebilen, Beyaz Saray’ı Türkiye’de muhtemel bir darbenin “munis” karakterine ikna için kullandığı argümanları tekrarlayarak her şeyin yolunda olduğu mesajını vermiştir:
“O (Kenan Evren), orduyu sivil idarenin yeniden tesisi taahhüdü altına sokuyor ve programının taslağını çiziyor: Barış, NATO, insan hakları, geçici bir yönetimin kurulması, Anayasa konvansiyonu, özgür seçimler ve siyasi faaliyet. Anahtar terimler: ‘Bireyin huzur, güvenlik ve refahı ile özgür, demokratik, seküler ve sosyal adalet kanunlarına dayalı toplum.’ Bu çok vaatkâr. Bu prensiplerin onay­lanmasını ve gereken tüm hızla uygulanması umudunu ifade etmek için erken bir imkân bulmalıyız.^[42]
12 Eylül günü, Situation Room’dan Brzezinski’ye sunulan memoranduma da aynı bakış açısının hâkim olduğu görülmektedir. Beyaz Saray’daki analiz­ciler, darbenin ilk günü yapılan açıklamalarda Henze’nin aylar öncesinden çizdiği munis/makul darbeci profiline ve bu profile uygun mesajlara odak­lanmışlardır:
“Evren dedi ki: Bozulan güvenlik ve parlamentodaki kilitlenme sebebiyle buna siyasi çare bulunamayışı, geçici bir askerî müdahaleden baş­ka seçenek bırakmamıştır; ülke mümkün olan en kısa zamanda demokratik bir sisteme dönecektir... Türkiye, NATO’ya olan taahhütlerine uyacak ve tüm mevcut anlaşmaları koruyacaktır.”^[43]
Avrupa’nın darbe karşısında takındığı tu­tumu da yakından izleyen Washington, özellikle Almanya ve Türkiye arasında yine ABD’nin telkiniyle kurulan kredi/mali yardım ilişkisinin bozulmaması konusunda hassastır:
“Almanlar, stratejik mülahazaların hâlâ geçerli olduğuna dikkat çekerek Türkiye’ye yardımla ilgili hususları hâlâ bir yüksek öncelik olarak görüyorlar. Federal Almanya, anayasal temeli olduğunu belirttikleri Türkiye’deki durumu yakından izleyecek. Ve (Federal Almanya), ABD ile Federal Almanya’nın Türki­ye’deki gelişmelerle ilgili olarak yakın temasta kalması ihtiyacını vurguluyor.^[44]
Dışişleri Bakanlığı’nın meseleye ilk günkü yaklaşımı da Brzezinski ve eki­binden farklı değildir. Dışişleri Bakanı Edmund S. Muskie, 12 Eylül günü öğle­den sonra Başkan Carter’a şu notu iletmiştir:
“Türkiye’de Askerin Yönetime El Koyması: Öğlen brifinginde, Türk ordusunun demokratik olarak seçilmiş bir hükûmetten iktidarı ele alması hususunda ABD’nin endişesini ifade eden bir basın açıklaması yayınladık. Açıklama, aynı zamanda ordunun demokratik bir sistemi restore etme niyetini ifade ettiğini, son yıllarda siyasi terörizmin ve ekonomik sıkıntıların Türkiye’ye musallat ol­duğunu ve Amerikan mülkiyeti ve vatandaşlarının güvende olduğunu da belirt­ti. Basın haklı olarak Kore ve Bolivya’daki durumlarla ilgili olarak yaptığımız açıklamalarla bu açıklama arasındaki açık ton farkını not edecektir. Bildiğiniz gibi, Türkiye’de cunta mantalitesi yok.”^[45]
12 Eylül Darbesi’nin anlayışla karşılanması telkini, burada da cunta mantalitesinin yokluğu iddiasına dayandırılmaktadır. Ancak sonraki günlerde dar­becilerin attığı somut adımlar, özellikle Dışişler Bakanlığı kaynaklı bazı tar­tışmalara kapı aralamaya başlamıştır. Durumdan haberdar olan Henze’nin 17 Eylül’de Brzezinski’ye yazdığı not, darbeci generallerin Beyaz Sarayda ne ka­dar yakın bir dostları olduğunu göstermektedir. Henze, Dışişleri Bakanlığında Türkiye’yi çok az anlayan birilerinin askerî darbeden hoşnutsuzluk duyuldu­ğunu gösterecek jestler için teklifler hazırladığını işitmiştir:
“Bu durum, her türlü sorumluluk ve mantık emaresini gösteren ve eski moda öğretmen eda­sıyla nasihatte bulunmamıza hiç ihtiyaç duymayan Türkiye’deki askerî liderli­ği gereksiz yere rahatsız edecektir. Toplantıları ya da diğer takvimlendirilmiş, Türkiye’nin rol oynadığı uluslararası taahhütleri boykot etmemeli, NATO müt­tefiklerini de bu tarzda bir şey yapmaları için cesaretlendirmemeliyiz... Muskie, yeni Türk Dışişleri Bakanı olarak belirlenen adamla BM’de buluşmalı... General Jones güvenlik ilişkimizin her zamanki gibi olduğunu göstermek için Türkiye’yi ziyaret etmeli... Generallerin yönetime el koymalarından bu tarafa yalnızca beş günleri oldu. Niçin onlardan her şey hakkında eksiksiz açıklamalar yapmaları­nı bekliyoruz? Türk generalleri, Yunanlı albaylar ya da Afrikalı kıdemli çavuş­lar değil. Haydi, onlara bunu anladığımızı gösterelim!”^[46]
Henze, 12 Eylül Darbesi’nin temel özgürlükleri kısıtlayan uygulamaları aşikar hâle geldiğinde de tutumunu değiştirmemiştir. Örneğin, Brzezisnki’ye yazdığı notta Cumhuriyet gazetesinin kapatılmasını şöyle açıklar:
“Ünlü eski, köken itibariyle Atatürkçü ancak 10-15 yıl önce komünistler/Sovyetler tara­fından gizlice ele geçirilen gazete Cumhuriyet, askerî liderlik tarafından ka­patıldı. Bu muhtemelen, bu ülkede (ABD) ve Avrupa’da iyi niyetli ancak naif insanların üzerinde yeterince düşünülmemiş protestolarına sebep olacaktır.”^[47]
Fakat darbe sonrasında gerçekleştirilen temaslarda başka noktalar dikkate alınmıştır. ABD’nin oldukça önemsediği ekonomik reformlar ve Yunanistan’la ilişkiler bunlar arasında en öne çıkanlardır. Darbenin ardından kurulan hükûmette Özal’ın varlığı, ekonomik program bakımından önemsenmiştir:
“Turgut Özal’ın ekonomik işlerden sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak onaylanması çok pozitif bir düzenleme...”^[48]
Dışişleri Bakan Yardımcısı War­ren Christopher’la Özal arasında geçen 29 Eylül tarihli görüşmede, ABD’nin cevabını aradığı soru, ekonomik programın geleceği olmuştur. Toplantıda, halkın ekonomik beklentilerine dikkat çekilmiştir. Darbeyi yapanlar, halk des­teğini yitirmek istemeyeceklerdir. Washington da darbecilerin halk desteğini sağlamak için adımlarına dikkat edecekleri düşüncesindedir:
“Dışişleri Bakan yardımcısı, tecrübesine göre, generallerin bir hükûmeti devirdiklerinde halk desteği hususunda seleflerinden daha kaygılı olmalarının sıklıkla gerçekleşti­ğini söyledi”^[49]
Darbeyle işbaşına gelen yönetimin uygulayacağı programla ilgi­li güven oluştuğu için ABD, Türkiye’ye verdiği desteği sürdürecektir:
“Dışişleri Bakan Yardımcısı, bizim izlenimimize göre General Evren çok kabili­yetli ve özverili bir kişi... Türk ihtiyaçları hususunda çok bilinçli olmayı sürdü­receğiz ve geçmişte olduğu kadar destekleyici olmak istiyoruz. Daima kaynak yetersizliği sorunu ile karşılaşırız, ancak Türkiye ABD’nin en önemli öncelikle­rinden biri konumunu aldı ve 1982 yardım programımız bu ışıkla dizayn edile­cek.”^[50]
Ancak, ABD’nin bu yardım karşılığında beklentileri vardır:
“Dışişleri Ba­kan Yardımcısı, Yunanistan’ın (NATO’ya) yeniden entegrasyonunun Özal’ın doğrudan sorumluluk alanında yer almadığının farkında olmakla birlikte Yunanistan’ı tamamen NATO’ya geri almanın ne kadar önemli olduğunu söy­lemek zorundayım diyerek devam etti"^[51]
Özal’ın ABD ziyareti öncesinde Henze’nin Brzezinski’ye yazdığı notta, ya­pılacak yardımlar karşılığında nelerin, nasıl talep edilmesi gerektiğiyle ilgili tavsiyeler yer almaktadır:
“Özal’ın işaret etmek istediği başka ekonomik noktalar olabilir ancak toplantı­nın bu konu üzerine çok fazla oturmasına izin vermeyeceğini ima et... Basitçe onları destekleyeceğimizi ve yardım için yapabileceğimiz her şeyi yapacağımızı söyle ve onlara ekonomik ve askerî destek sağlama çabalarımızın, eğer onlar, hem onlar hem de bizim bakımımızdan yakında çözülmesi önemli olan bazı siyasi meseleleri ele almak için hareket edebilirlerse daha kolay olacağını ifade ederek siyasi düzleme geç: Örneğin, Yunanistan’la ilişkiler ve Kıbrıs meseleleri… Daha önce etkili biçimde kullandığın argümanları kullan: ‘Siz, Kıbrıs’ta kazandınız; siz dünyaya olgun bakan büyük bir ülkesiniz. Yunanlıların aklınızı karıştırma­sına ya da taciz etmelerine izin vermeyin... Bu kin dolu meseleleri çözmek için güçlü adımlar atarak onları savunmaya sokun... Eğer (bunu) yaparsanız çok daha önde olacaksınız.”^[52]
Kenan Evren’in, Jimmy Carter’a yazdığı 10 Ekim 1980 tarihli mektup, Washington’un mesajlarının yerine ulaştığını göstermektedir. 3 Ekim 1980’de, Ankara’daki Amerikan büyükelçisi eliyle ulaştırıldığından bahsettiği mesaja teşekkürle sözlerine başlayan Evren, ABD’nin darbe karşısında izlediği tavır­dan duyduğu memnuniyeti ifade etmekte, Yunanistan’la ilgili talebe de cevap vermektedir:
“Öncelikle, Amerikan hükûmeti tarafından Türk Silahlı Kuvvetlerinin Türkiye’nin toplam sorumluluğunu üstlenme kararına gösterilen anlayış için minnettarlığımı ifade etmeme izin verin. İdareyi ele alma sebeplerimiz bütün dostlarımız ve müttefiklerimiz tarafından iyi bilindiği için dikkatinizi Türk Si­lahlı Kuvvetlerinin yakın tarihteki doğuşundan itibaren demokratik yönetime daima bağlı olduğu gerçeğine çekmekle yetineceğim. Bu geleneğe bağlı kalarak Türk Silahlı Kuvvetleri, değişik vesilelerle açıkça işaret ettiğimiz gibi, temel hak ve özgürlükleri garanti altına alırken milletin ve vatanın birliğini koruyabilecek sivil bir yönetimin yeniden kurulması vazifesini müdriktir... Türkiye’nin hiçbir zaman Yunanistan’ın NATO’nun entegre askerî yapısına dönüşünden deste­ğini esirgemediğinin altını çizmek isterim. SACEUR, General Rogers ve onun selefi tarafından iyi bilindiği gibi, ben, kendi adıma, bu hedefe ulaşmak için bir formül bulmak üzere hiçbir çabayı esirgemedim. Ümit ederim ki 6 Ekim’de Ankara’ya yaptığı son ziyaret sırasında General Rogers’la gerçekleşen fikir teati­si yukarıda işaret ettiğim Türk pozisyonunun daha iyi anlaşılmasını sağlamış­tır.”^[53]
Nitekim bu mektuptan yedi gün sonra General Rogers, Türkiye’ye gelerek Evren’le son kez görüşmüş ve 20 Ekim’de Yunanistan NATO’nun askerî kana­dına dönmüştür.
ABD’deki yönetim değişikliği, Türkiye’deki darbe yönetimine bakışı farklılaştırmamıştır. Reagan’la birlikte Dışişleri Bakanlığı koltuğuna oturan Ale­xander Haig’ın Federal Almanya Dışişleri Bakanı Hans-Dietrich Genscher’e yazdıkları, Washington’un Avrupa’yı da kendi çizgisinde görme isteğini açıkça ortaya koymaktadır:
“Türkiye’nin bütün dostlarının paylaştığı en üstün hedef, mevcut rejimin ülkeyi makul bir zaman diliminde istikrarlı bir demokrasiye geri götürmesidir. Ge­neral Evren ve arkadaşları bu hedefe erişme kararlılığındalar. Onlar, 1960 ve 1971’deki öncüllerinin aksine kalıcı olacak bir demokrasinin temellerini döşe­mek için hareket ediyorlar. Amerika Birleşik Devletleri, Federal Alman Cumhu­riyeti ve diğer müttefik ve dost devletler; Türkiye’nin hedefine ulaşabilmesi için yeterli desteği vermeye devam etmek zorundalar. Bu açıdan, sizinle buluşan eski politikacıların Evren rejiminin izole edilmemesine razı olmaları dikkate değer. Türk askerî liderleri içerde ve dışarda yükümlülüklerini yerine getirmek için pozitif adımlar atma ihtiyacının farkında olduklarını bana açıkladılar.”^[54]
ABD, Soğuk Savaş şartları içinde Türkiye’deki darbeyi yalnızca müttefik­ler nezdinde makul kılmak için temaslarda bulunma ihtiyacını hissetmemiş, aynı zamanda bu tavrını ideolojik rakiplerinin eleştirilerine karşı da savun­maya çalışmıştır. Bazı darbelerin eleştirilip diğerlerinin eleştirilmemesinin yarattığı çifte standart görüntüsüne karşı geliştirilen argümanlara, Beyaz Saray evrakı içinde de rastlanmaktadır. Reagan’ın 8 Haziran 1982’de Britan­ya Parlamentosunda yaptığı konuşma için hazırlanan taslakta şu ifadeler yer almaktadır:
“Avrupa’da Türkiye, demokrasiye yüzyıllar süren otokratik idarenin ardın­dan 1922’de bir dünya savaşındaki yenilgi ve kanlı iç karışıklık içinde başladı. Yakınlarda yıllar süren terörizme rağmen Türkiye’nin mevcut liderliği ülkeyi yine demokrasi taahhüdü altına soktu ve seçimlerin gelecek yıl yapılacağını ilan etti. Ya diğer soru? Bir ülke bir kez komünist esaret altına düştükten sonra demokrasi mümkün müdür? Komünist ve komünist olmayan diktatörler ara­sındaki başlıca fark, komünistlerin toplumun her alanına hakim olma çabala­rında daha ileriye gitme eğilimleridir. Onlar modern devletin tüm polis gücü­nün kullanımında daha az çekingendirler. Kendi insanlarına -işçiler, çiftçiler ve entelektüeller- karşı hissettikleri güvensizlik o kadar derindir ki yalnızca küçük bir elitin neredeyse tüm kararları alabileceğine inanırlar.”^[55]
Bugün artık pek çok yönüyle rahatlıkla konuşulan 12 Eylül dönemi uygu­lamalarına ve inşa edilen vesayet sistemine bakıldığında ise taslak konuşma­daki sınıflandırmanın aksine, diktatörlüklerin ideolojiler üstü ortak davranış biçimlerine sahip olduklarını görüyoruz. Bu ortaklığın demokratik milletler toplumu içinde gerekli düzeyde önemsenmeyişinin mal olabileceklerine, Türk demokrasi tarihinin sancılı geçmişi şahitlik etmektedir.
 
Sonuç
Makalede mercek altına yatırılan, gizlilik damgası taşıyan ancak değişik ta­rihlerde tasnif dışı kalmış belgeler, 12 Eylül Darbesi’yle ABD arasındaki ilişkiye dair yaklaşımlardan üçüncüsünü desteklemektedir. ABD, darbenin olacağı­nı görmüş ancak çıkarlarına tehdit saymadığı için darbeyi engellememiştir. Beyaz Saray’da hâkim olan, darbecilerin demokrasiyi daha sağlam temellere oturtacağı varsayımı, 12 Eylül’e verilen desteğin aklileştirilmesinde başvurulan temel argüman olmuştur. Aradan geçen 30 yılı aşkın zaman boyunca benzer tutum ve söylemlerle farklı örneklerde de karşılaşılması, demokrasiyle sorun­lu kesimleri güçlendiren bu düşünme biçiminin zaman karşısındaki direncini göstermektedir.
Tasnif dışı bırakılan belgelerin filtrelerden geçirilmeleri ve bazı belgeler üzerindeki gizliliğin kimi satır ve paragrafların kapatılması suretiyle ancak kıs­men kaldırılmış olması, belgelerden yola çıkılarak daha ileri yorumlarda bulu­nulması imkânını vermemektedir. Ancak, elde var olanlar bile Türk-Amerikan ilişkilerinin geçmişinde ciddi bir demokrasi ayıbı bulunduğunu gözler önüne sermek için yeterlidir. Yeni bulgular, çok da uzak olmayacağı tahmin edile­bilecek bir gelecekte bu resmi daha fazla netleştirdiğinde, en az bir kuşağın hayatını ve Türkiye’nin doğrultusunu ciddi biçimde değiştiren bu çok önemli dönüm noktasının üzerindeki bilinmezlik örtüsü tamamen kalkacaktır. Bu sü­recin hızlanması için ise konu hakkındaki çalışmaların ısrarla sürdürülmesine ihtiyaç bulunmaktadır.
 
 
 
KAYNAKÇA
Amin, Tahir, “1977 Coup D’etatin Pakistan" Pakistan Journal of History and Culture, Cilt. 28, Sayı. 2, 2007, s. 31-52.
Birand, Mehmet Ali vd.,12 Eylül: Türkiye’nin Miladı (İstanbul: Doğan Kitapçılık, 1999).
Brzezinski, Zbigniew, “Paul Henze" 5 Ekim 2012, http://www.rferl.org/info/henze-brzezinski/1891.html.
Brzezinski, Zbigniew, White House, Memo, 19 Ocak 1979, CK3100543668, “Zbigniew Brzezinski provides President Jimmy Carter with National Security Council (NSC) Weekly Report no. 85. Issues include: a summary of Paul Henze’s report on the political and economic situation in Turkey; Pakistani and Indian political situation; British defense spending; the Polish economic situation." SECRET, Issue Date: Jan 19, 1979, Date Declassified: Sep 30, 2003.
Carter, Jimmy, White House Diary (New York: Farrar, Straus and Giroux, 2010).
Carter, Jimmy, “Foreword" içinde Charles Gati, der., Zbig: The Strategy And Statecraft of Zbigniew Brzezinski, (Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2013), s. vii-ix.
Christopher, Warren ve Turgut Özal, Department of State, Cable, 29 Eylül 1980, CK3100147265, “Cable regarding Deputy Secretary Christopher’s meeting with
Turkish Economic Coordinator Ozal. Topics include: Turkish economic stabilizati­on program; detained Turkish politicians; Greek reintegration into NATO; Turkish military leadership.’, CONFIDENTIAL, Issue Date: Oct 1, 1980, Date Declassified: Feb 25, 1999.
CIA, Central Intelligence Agency, Report, 1 Ağustos 1979, CK3100717273, “Intelli­gence report entitled: “Turkey - The Social and Economic Dimensions of a Crisis.” This document assesses the key social and economic problems facing Turkey with regard to the following: population and urban growth; traditionalist Islam; eco­nomic deterioration.’’ Turkey - The Social and Economic Dimensions of a Crisis"“, CONFIDENTIAL, Issue Date: Aug 1, 1979, Date Declassified: Jan 30, 2005.
Demirel, Tanel, “12 Eylül’e Doğru Ordu ve Demokrasi", Ankara Üniversitesi SBFDergi­si, Cilt. 56, Sayı. 4, 2001, 43-75.
Evren, Kenan, White House, Letter, 10 Ekim 1980, CK3100144873, “Letter to President Jimmy Carter from General Kenan Evren regarding the decision of the Turkish armed forces to assume total responsibility for Turkey. Letter." OMITTED, Issue Date: Oct 10, 1980, Date Declassified: Feb 25, 1999.
Garrison, Jean A., “Framing Foreign Policy Alternatives in the Inner Circle: President Carter, His Advisors, and the Struggle for the Arms Control Agenda", Political Psychology, Cilt. 22, Sayı. 4, 2001, 775-807.
Haig, Alexander, Department of State, Cable, 5 Aralık 1981, CK3100571181, “Text of Secretary of State Alexander Haig, Jr.’s message to West German Foreign Minister Hans-Dietrich Genscher in gratitude for Genscher’s summary of his 11/5-11/6/81 trip to Turkey. Genscher’s useful discussions with Turkish leaders will assist in the p.", SECRET, Issue Date: Dec 5, 1981, Date Declassified: Apr 26, 2001.
Henze, Paul, “Evening Report’, C000219, 30 Ocak 1978, http://gateway.proquest. com/openurl?url_ver=Z39.88-2004&res_dat=xri:dnsa&rft_dat=xri:dnsa:article: CCO00219.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 15 Ocak 1979, CK3100151960, “Paul B. Henze reports on his findings during his trip to Turkey. Topics include: Pri­me Minister Bulent Ecevit’s popularity; relations between Turkey and the U.S.; Turkey’s economic program; religious influence in the government of Turkey; po­litical extremism and terrorism in Turkey.", CONFIDENTIAL, Issue Date: Jan 15,Date Declassified: Feb 19, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 6 Şubat 1979, CK3100580344, “Nati­onal Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Security Adviser Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: U.S. policy toward Turkey; Turkish Prime Minister Bülent Ecevit’s proposed two-month ex­tension of martial law in select provinces.", SECRET, Issue Date: Feb 6, 1979, Date Declassified: Jan 31, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 7 Şubat 1979, CK3100496495, “Paul Henze provides Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: U.S.-
Turkish military cooperation efforts; U.S. economic assistance to Turkey; Soviet anti-U.S. propaganda program in Iran; Iranian withdrawal from the Central Tre­aty Organization (CENTO); Israeli-Somali relations; Ethiopian offensive actions in Eritrea.”, CONFIDENTIAL, Issue Date: Feb 7, 1979, Date Declassified: Jan 31, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 24 Nisan 1979, CK3100151965, “Me­morandum for Zbigniew Brzezinski from Paul B. Henze regarding political deteri­oration of the Turkish government.”, CONFIDENTIAL, Issue Date: Apr 24, 1979, Date Declassified: Feb 19, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 4 Haziran 1979, CK3100528462, “Paul Henze provides Zbigniew Brzezinski with an update on information regarding no U.S. evidence of Soviet involvement in the Kurdish rebellion in Iran. The Kurds are part of a non-Arab Middle Eastern minority population that inhabits the re­gion known as Kurdistan, an extensive plateau and mountain area in Southwest Asia, including parts of East Turkey, Northeast Iraq, Northwest Iran, and smaller sections of Northeast Syria and Armenia.”, SECRET, Issue Date: Jun 4, 1979, Date Declassified: Jul 10, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 3 Aralık 1979, CK3100147916, “Me­morandum from Paul B. Henze to Zbigniew Brzezinski regarding Turkish Prime Minister Bulent Ecevit’s relations with the U.S.”, CONFIDENTIAL, Issue Date: Dec 3, 1979, Date Declassified: Feb 22, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 29 Nisan 1980, CK3100162240, “Paul B. Henze summarizes the objectives of the psychological warfare program to strengthen U.S. presence in the Horn of Africa to counter Cuban and Soviet influ­ence in the area. Henze also outlines plans to reinforce U.S relations with Cyprus, Greece and Turkey”, SECRET, Issue Date: Apr 29, 1980, Date Declassified: Feb 24, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 25 Temmuz 1980, CK3100517167, “Paul HenzeupdatesZbigniewBrzezinski on a possibleTurkishmilitaryinterven­tion in the Turkish political process.’, OMITTED, Issue Date: Jul 25, 1980, Date Declassified: Aug 15, 2002.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 15 Ağustos 1980, CK3100580529, “Na­tional Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Secu­rity Adviser Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: Board of International Broadcasting (BIB) matters; Ethiopian-Somali relations; Ethiopi­an denouncement of Somali aggression; Turkish political matters.”, SECRET, Issue Date: Aug 15, 1980, Date Declassified: Mar 22, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 29 Ağustos 1980, CK3100620443, “Na­tional Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Secu­rity Adviser Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: end of the Ethiopian invasion of Somalia; establishment of diplomatic relations between Ethiopia and Syria; Turkish political elections” SECRET, Issue Date: Aug 29, 1980, Date Declassified: Mar 22, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 8 Eylül 1980, CK3100147920, “Memo­randum for Zbigniew Brzezinski from Paul B. Henze regarding a drop in the amo­unt of U.S. economic assistance to Turkey. Henze feels that Turkey needs more aid to help counter terrorism and help stabilize its government.", SECRET, Issue Date: Sep 8, 1980, Date Declassified: Feb 25, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 12 Eylül 1980, CK3100654120, “Nati­onal Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Security Adviser Zbigniew Brzezinski with a Foreign Broadcast Information Service (FBIS) translation of an Ankora Domestic Service news story (attached) regarding a spe­ech by Turkish General KernanEvren in which Evren expresses a desire to develop Turkey’s economic, social, and cultural relations with all countries, especially its neighbors.’, OMITTED, Issue Date: Sep 12, 1980, Date Declassified: Jan 31, 2005.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 17 Eylül 1980, CK3100147923, “Me­morandum for Zbigniew Brzezinski from Paul B. Henze suggesting that Secretary of State Edmund Muskie meet with the new Turkish Foreign Minister at the UN to assure him of continued U.S. support in the wake of the military takeover in Tur­key.’, CONFIDENTIAL, Issue Date: Sep 17, 1980, Date Declassified: Feb 25, 1999.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 22 Eylül 1980, CK3100696360, “Na­tional Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Se­curity Adviser Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: U.S.- Ethiopian relations; formation of a new government in Turkey; possible decision by Greece to close down U.S. bases in that country; new outbreak of fighting bet­ween Ethiopia and Somalia near the Kenyan border." SECRET, Issue Date: Sep 22, 1980, Date Declassified: Mar 22, 2001.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 2 Ekim 1980, CK3100535998, “Paul Henze provides Zbigniew Brzezinski with background information and talking po­ints in preparation for his meeting with Turkish Deputy Prime Minister Turgut Ozal. Issues include: the extent of U.S. economic and military assistance to Turkey; the Iraqi-Iranian war; the situation in the Middle East", CONFIDENTIAL, Issue Date: Oct 2, 1980, Date Declassified: Jun 04, 2003.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 23 Ekim 1980, CK3100549805, “Me­morandum to Brenda Reger from Paul Henze regarding policy procedures for the declassification of National Security Council (NSC) and 303 Committee meeting records..." TOP SECRET, Issue Date: Oct 23, 1980, Date Declassified: Jun 04, 2003.
Henze, Paul, National Security Council, Memo, 12 Kasım 1980, CK3100580531, “Nati­onal Security Council (NSC) staff member Paul Henze provides National Security Adviser Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: Henze’s me­eting with Moben Shorish, an Afghanistan professor at the University of Illinois, in which discussion centered on the Soviet invasion of Afghanistan; sightings of Kenyan troops massed in Northern Ethiopia to protect against Somali-instigated violence; Turkish military leadership closing down of the Communist-inspired newspaper Cumhuriyet.’, SECRET, Issue Date: Nov 12, 1980, Date Declassified: Mar 22, 2001.
Henze, Paul, White House, Memo, 1 Haziran 1979, CK3100500035, “Paul Henze pro­vides Zbigniew Brzezinski with his evening report. Issues include: Ethiopian-Somalian relations; Nigerian plans to mediate in the Ogaden dispute; U.S.-Turkish trade issues; U.S.-Greek relations.’, SECRET, Issue Date: Jun 1, 1979, Date Declas­sified: Feb 01, 2001.
Kaufman, Burton Ira, Presidential Profiles: The Carter Years (New York: Facts OnFile, 2006).
Kim, C. I. E., “The Impact of U.S Military Presence on the Republic of Korea”, içinde Mary Ann Robinson, der., The American Military and Far East (Colorado Springs: United States Air Force Academy Library, 1980).
Kleiman, Mark A. ve James E. Hawdon, der., Encyclopedia of Drug Policy (Thousand Oaks: Sage Publications, Inc., 2011).
Kösebalaban, Hasan, Turkish Foreign Policy: Islam, Nationalism, and Globalization (US: Palgrave Macmillan, 2011).
Muskie, Edmund, Department of State, Memo, 12 Eylül 1980, CK3100518651, “Sec­retary of State Edmund Muskie provides President Jimmy Carter with his daily report. Issues include: the military take over in Turkey; preparatory meeting for the Commission on Security and Cooperation in Europe; assassination of a Cuban dip­lomat in New York City; Chilean vote in favor of a new constitution; likely Israeli reaction to news reports of a rapid deployment force exercise in Egypt; legality of an Arab attempt to exclude Israel from the UN.’, SECRET, Issue Date: Sep 12, 1980, Date Declassified: Aug 03, 2002.
NSA, White House, Memo, 12 Mart 1980, CK3100591341, “National Security Adviser Zbigniew Brzezinski is provided with information on the following world events: Pakistani political problems; French relations with Palestinian Arabs; leftist violen­ce in Turkey; likely prospects for a Saudi military coup”, SECRET, Issue Date: Mar 12, 1980, Date Declassified: Jun 15, 2009.
Reagan, Ronald, White House, Report, 24 Mayıs 1982, CK3100663346, “Three ver­sions of a draft speech to be given by President Ronald Reagan on 6/8/82 to the British Parliament, at Westminster, London, England. Issues include: close ties between the U.S. and Great Britain; Soviet threat to world peace; nuclear nonpro­liferation; international economic matters.’, OMITTED, Issue Date: May 24, 1982, Date Declassified: Jul 19, 2000.
Sheinin, David, Argentina and the United States: An Alliance Contained (Athens: Uni­versity of Georgia Press, 2006).
“Situation Room”, White House, Memo, 12 Eylül 1980, CK3100680600, “National Se­curity Adviser Zbigniew Brzezinski is provided with an update on the military takeover in Turkey headed by Staff Chief General Kenan Evren. Also included is information on the reaction of European Community (EC) countries to this coup." TOP SECRET, Issue Date: Sep 12, 1980, Date Declassified: Nov 17, 2005.
Skidmore, David.,Reversing Course: Carter’s Foreign Policy, Domestic Politics, and the Failure of Reform (Nashville: Vanderbilt University Press, 1996).
Sneh, ItaiNartzizenfield, The Future Almost Arrived: How Jimmy Carter Failed to Change U.S. Foreign Policy (New York: Peter Lang, 2008).
Spain, James, Department of State, Cable, 6 Eylül 1980, CK3100528234, “In a cable to Secretary of State Edmund Muskie, U.S. Ambassador James Spain summarizes the disappointment of the Turkish government that U.S. Foreign Military Sales (FMS) credits for fiscal year 1980 have been reduced by $50 million.’, CONFIDENTIAL, Issue Date: Sep 6, 1980, Date Declassified: Feb 25, 1999.
Spain, James, Department of State, Cable, 8 Eylül 1980, CK3100475994, “Cable regar­ding a reduction of U.S. military assistance to Turkey.", SECRET, Issue Date: Sep 8,
1979,  Date Declassified: Feb 25, 1999.
TBMM, Meclis Araştırması Komisyonu Raporu No. 376, “Ülkemizde Demokrasiye Müdahale Eden Tüm Darbe ve Muhtıralar ile Demokrasiyi İşlevsiz Kılan Diğer Bü­tün Girişim ve Süreçlerin Tüm Boyutları ile Araştırılarak Alınması Gereken Ön­lemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu" 2012.
Uzgel, İlhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler", içinde Baskın Oran, der.,Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 2:1980-2001 (İstan­bul: İletişim Yayınları, 2010), s. 34-82.
Weisman, Alan, Prince of Darkness, Richard Perle: The Kingdom, the Power and the End of Empire in America (New York: Union Square Press, 2007).
“Situation Room", White House, Memo, 12 Eylül 1980, CK3100680600, “National Se­curity Adviser Zbigniew Brzezinski is provided with an update on the military takeover in Turkey headed by Staff Chief General Kenan Evren. Also included is information on the reaction of European Community (EC) countries to this coup." TOP SECRET, Issue Date: Sep 12, 1980, Date Declassified: Nov 17, 2005.